هفتمین نشست «آب، فرهنگ و جامعه»/ آب مهمترین مسئله ایران بعد از پرونده هسته‌ای/ نامه هویدا به شاه درباره بی‌آبی

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین؛ در این نشست مدیرگروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران گفت: در مسایل آبی نیاز به تدوین یک گزارش جامع داریم که برآیند تمام تفکرات و نظرات جامعه در زمینه آب باشد.

مهدی منتظرقائم در نشست «آب، فرهنگ و رسانه» که در مشهد برگزار شد، بیان کرد: برای تغییر در دنیای واقعی باید رفتار، گرایش و کنش نخبگان یا گروه‌های مردم را تغییر دهیم. برای چنین کاری باید اول وضع موجود را شناخت و دانست که مسئله چیست.

وی ادامه داد: باید بدانیم مسئله ما چقدر قابل تغییر است. مثلا اگر درگیر خشکسالی طبیعی کره زمین یا بیابانزایی منطقه‌ای هستیم، هرچقدر هم که تلاش کنیم مشکل بحران آب حل نخواهد شد.

مدیرگروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران گفت: ارزش‌هایی که در طولانی مدت شکل گرفته‌ و در لایه‌های اجتماعی و شخصیت جامعه ایجاد شده‌اند، در کوتاه مدت قابل اصلاح نیستند.

وی با تاکید بر اهمیت شناخت دقیق از سلیقه مخاطب و وضعیت رسانه، گفت: برای انتقال پیام از طریق یک رسانه باید دانست که پیام از کدام رسانه و به چه طریقی عرضه شود که بیشترین تاثیر را داشته باشد. سپس با بررسی نتایج اقدامات انجام شده، باید هدفگذاری جدید انجام شود و طراحی و اصلاح مسیر، صورت گیرد.

منتظرقائم افزود: در بخش آب به درستی نمی‌دانیم که مسئله ما چیست تا آن را توسط رسانه‌ها مطرح کنیم. نظرات کارشناسی در این حوزه از صفر تا صد متغیر است. بنابراین نمی‌توان در چنین فضایی برنامه‌ریزی درست انجام داد.

وی با اشاره به نیاز کشور برای تدوین یک برنامه جامع الاطراف که نظر تمام ذینفعان در مسایل مختلف را تامین کند، عنوان کرد: متاسفانه تفرق در مسئله آبی سبب شده بسیاری از راه حل‌ها در راستای منافع ملی نباشد. در چنین فضایی صاحبان صنعت، سدسازها و شهروندان به سلیقه خود مسئله را طراحی می‌کنند.

مدیرگروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با انتقاد از محرمانه بودن آمار منابع آبی در ایران، گفت: من دو پایان نامه درزمینه آب را مدریت کردم اما آمار ذخایر پشت سد به سختی در اختیار ما قرار گرفت. آمار مصرف محرمانه تلقی می‌شود و در میزان بارندگی‌ها ابهام وجود دارئ. در نتیجه تا کنون با وجود اتمام این دو پایان نامه، به تصویر شفافی از وضعیت آب ایران نرسیدیم.

وی ادامه داد: در شرایطی که تصویری از وضعیت آب ایران وجود ندارد، نمی‌دانیم آمایش سرزمین را چگونه انجام دهیم. جمعیت در کدام بخش کشور متمرکز شود. نمی‌دانیم چرا وزیر جهاد کشاورزی که خود مردم را تشویق به برداشت از منابع آب زیرزمینی کرده، مدعی است که استحصال آب را زیاد کرده‌ایم. متاسفانه در وضع موجود تنها نسخه مدیران آب هم حفر چاه عمیق‌تر بوده‌است.

به اعتقاد منتظر قائم مخاطب ایرانی یکی از مجهول‌ترین پدیده‌ها است. زیرا بسیاری از تئوری‌های جامعه‌شناسانه غربی درباره این مخاطب صدق نمی‌کند: در مورد این جامعه مجهول باید اطلاعات کافی در اختیار داشته باشیم تا هدفگذاری‌ها به درستی اننجام شود. مثلا باید بدانیم میزان رواج ماهواره یا سایر رسانه‌ها در جامعه ایرانی چقدر است و سئوالاتی از این دست تا محورهای برنامه‌ریزی برای ما مشخص شود.

عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بیان می‌کند: در شرایطی که در مجموعه رسانه‌ای کشور تولیدات کم بوده و نوآوری در آن وجود ندارد، دانش ما نیز در بخش ارزیابی‌ها بسیار اندک بوده و این بخش در انحصار رسانه ملی است، بنابراین نمی‌توان به شناخت دقیقی از سلیقه مخاطب دست یابیم.

وی ادامه داد: در حال حاضر رسانه‌های ایران درگیر مسایل مختلفی هستند. رسانه‌های ایران عمدتا دولتی بوده و اگر خصوصی، نیمه دولتی یا عمومی باشند، توسط مدیران نامرتبط با حوزه رسانه مدیریت می‌شوند.

منتظر قائم افزود: بخش اعظم نیروهای رسانه، نیروی انسانی تربیت شده یا دارای مدرک تحصیلی مرتبط با رشته خبرنگاری نیستند و در میدان عمل کار را یاد گرفته اند.

وی در پاسخ به گله‌مندی رسانه‌ها از تربیت نیروی انسانی در دانشگاه‌ها، گفت: در دانشگاه روش احتیاط عالمانه و دقیق انجام کار به دانشجو آموخته می‌شود. بنابراین چنین نیروی انسانی در میدان کاری که ضد و بند و پرکردن صفحه در آن اولویت باشد، جایی ندارد.

مدیرگروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود عنوان کرد: در ایران هنوز فرهنگ اطلاع رسانی و شفافیت وجود ندارد. حکومت خود را خزانه دار، کلید دار و حافظ تمام ارکان ملت می‌داند. دولتی که چنین نقشی برای خود قایل باشد طبیعی است که حبس و حصر اطلاعات، استراتژی دستگاه‌های مختلف آن باشد. شهوت امنیتی کردن مسایل در بین مسئولان ما سبب می‌شود که اطلاع رسانی درست و به موقع درباره مسایل مختلف انجام نشود. متاسفانه در ایران ساخت یک سد توسط یک دستگاه به مسایل امنیتی گره زده می‌شود.

آب مهمترین مسئله ایران بعد از پرونده هسته‌ای

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی هم در این نشست گفت: بر اساس گزارش محققانه دانشجویان دانشگاه تهران که در رسانه‌ها منتشر شد، از بین 165 مسئله مهم کشور در سال 94، 10 اولویت انتخاب شد. در میان این اولویت‌ها پس از مسئله هسته‌ای، آب مهمترین چالش ایران در سال جاری است.

هادی خانیکی، به تشریح هفت عنوان برتر رسانه‌ها با موضوع آب طی دو سال گذشته پرداخت.

به اعتقاد وی مسئله سد گتوند، به عنوان یک پروژه پرهزینه، بیشترین انعکاس را در فضای رسانه‌ای داشته و در نهایت دیدگاه کارشناسان این بوده که این سد موزه عبرت محیط زیست ایران است.

مسئول انجمن علمی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ادامه داد: زاینده رود و ارتباط این رودخانه با فرهنگ ایرانی، بر هم خوردن رژیم آبی منطقه و در نهایت تحصن نمایندگان در مقابل دفتر ریاست جمهوری برای اصلاح مدیریت آب زاینده رود، دومین تیتر برجسته مطبوعات بود.
وی گزارش رسانه‌های خارجی در زمینه تاثیر خشکسالی در بروز تنش‌های سیاسی و شکل گرفتن بهار عربی در منطقه خاورمیانه را سومین عنوان برجسته با موضوع آب اعلام کرد.

خانیکی گزارش ناسا درباره ورود ایران به دوره خشکسالی 30 ساله، سخنان عیسی کلانتری در نشست تالاب گاوخونی، سخنان دکتر رنانی در سلسله نشست‌های «آب، فرهنگ و جامعه» و نتایج گزارش محققانه دانشجویان دانشگاه تهران درباره مهمترین چالش‌های دولت در سال 94 را دیگر تیترهای برجسته مطبوعات در زمینه آب اعلام کرد.

وی گفت: مسئله آب به دلیل نگرانی‌هایی که در زمینه سیاسی یا محلی شدن بحث‌ها وجود دارد، به محلی برای گفتگو تبدیل نشده‌است.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به ابهامات موجود در زمینه ابعاد بحران آب کشور، بیان کرد: با توجه به این ابهامات رسانه‌ها را درباره برجسته شدن یا نشدن برخی مسایل نمی‌توان مقصر دانست زیرا به خاطر نگرانی‌ها یا ملاحظات، ابعاد واقعی مسایل مطرح نمی‌شود.

وی اضافه کرد: هشدارهای یک سویه در مسئله بحران آب به جای دعوت از کارشناسان و نخبگان برای بررسی ابعاد بحران را به عنوان یک نقد می‌توان مطرح کرد. متاسفانه این رفتارها جزء موانع گفتگو است.

خانیکی با تاکید بر ایجاد فضای گفتگوی آزاد برای تمام ذینفعان مسئله آب به جای تکیه بر هشدارهای یکسویه، عنوان کرد: در فضای گفتگو طرفین آزاد هستند که نظرات خود را اعلام کنند و در موقعیت برابر گفتگو می‌کنند. اما در حال حاضر مسئله آب در ایران به صورت چندپاره تقسیم شده و هر کس از دیدگاه خود به آن می‌پردازد.

وی افزود: بحران آب در ایران سبب شده در سطوح کارشناسی عده‌ای به نان برسند که این مسئله مانع شکل‌گیری گفتگو است. اما اگر فضای گفتگو شکل بگیرد، در این فضا سهم و نقش همه افراد تعریف می‌شود.

تغییر در فرهنگ مصرف آب با ورود به مباحث فقهی

معاون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد در نشست «آب، فرهنگ و رسانه» گفت: برای تغییر در فرهنگ آب باید به احکام فقهی ورود پیدا کنیم.

علی یوسفی بیان کرد: بسیاری از تقسیم‌بندی‌های آب بر اساس دسته‌بندی‌های مذهبی شکل گرفته است. اگر فرهنگ ناب مذهبی اعتلا و رونق یابد و جامعه آن را پذیرا باشد، مشکلات امروز هم تا حد زیادی کاهش خواهد یافت.

وی افزود: بخش قابل توجهی از بحران آب به دلیل رفتار ذینفعان و کنشگران این بخش ایجاد شده و ظاهرا به دلیل محدودیت‌های طبیعی نیست. بنابراین، نوع مواجه با مسایل آب باید تغییر یابد.

معاون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: فرهنگ آب حاصل یک فرآیند گسترده تاریخی و اجتماعی است. فرهنگ یک میراث طولانی تجدیدشونده بوده و متعلق به یک نسل نیست. یک نسل هم تولی گری آن را به عهده ندارد.

وی با اشاره به اینکه مقوله آب در فرهنگ مذهبی نقش برجسته‌ای دارد، عنوان کرد: تطهیر و طهارت مسایلی است که به مصرف آب مرتبط بوده و با تغییر در احکام آن، می‌توانیم در مصرف آب صرفه جویی کنیم.

یوسفی رسانه‌ها را دارای نقش اساسی در ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب و رفتار صرفه‌جویانه با این ماده حیاتی توصیف کرد.

وی تاکید کرد: تصویری که در رسانه‌ها از وضع آب و بحران آب وجود دارد با فضای واقعی و رفتارهای مرتبط با آب همخوانی ندارد. متاسفانه یک ترس مخفی وجود دارد که نمی‌خواهند باور کنند که بحران جدی آب داریم.

معاون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: وضعیت بحرانی آب جنبه امنیتی، مخفی و غیر علنی دارد. بیشتر دغدغه مدیران و کنشگران و تصمیم‌گیران، تصمیم‌سازی و مدیریت منابع آب است و بهره‌برداران واقعی و ذینفعان تصویر جدی از بحران آب ندارند. بحران آب در ایران منشا فرهنگی دارد و به رفتار بهره‌برداران مربوط می‌شود. فرهنگ مصرف آب در ایران یک فرهنگ ملی نیست بلکه یک فرهنگ چند پاره و گسسته است.

یوسفی سیاست‌های مدیریت آب در ایران را هم چند پاره و گسسته توصیف کرد و افزود: متاسفانه سیاست یکپارچه‌ای در زمینه مدیریت منابع آب نداریم.

وی تاکید کرد: باید برای حل مشکل آب گفتگویی فراگیر در سطح ملی و نخبگان و عامه مردم شکل گیرد و ارزش‌های محوری آب رواج یابد. محیط‌های رسانه‌ای هم باید در جهت انتشار دادن ارزش‌های آب تلاش کنند. در این فضای گفتگو، به میزانی که دولت، رسانه و سایر ذینفعان درگیر می‌شوند، اصلاح فرهنگی هم ایجاد خواهد شد.

نبود اطلاعات دقیق در حوزه مدیریت منابع آب

قائم مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی هم در این نشست گفت: در حوزه مدیریت منابع آب اطلاعات دقیق و عینی در دسترس نداریم، بنابراین آمارهای متناقضی از سوی مسئولان ارایه می‌شود. دلیل این مسئله نبود مبنای علمی برای آمارها است.

محمد علایی بیان کرد: یکی از مهمترین برنامه‌های دولت تولید اطلاعات صحیح است. شرق و غرب ایران درگیر مسئله بحران آب است، فرهنگ و تمدن ایرانی با بحران آب بیگانه نبوده اما فعالیت‌های پنج تا 6 دهه اخیر، به‌‌ویژه اقداماتی که مدیران در چارچوب رفتارهای مدیریتی انجام داده‌اند، ایران را به مرز بحران آب رسانده است.

علایی ادامه داد: با افزایش درآمدهای نفتی دولت تصور کرد دیگر نیازی به همراهی مردم ندارد. پول توزیع می‌کند و طبیعت و محیط زیست به هر قیمتی باید در اختیارش باشند.

وی با اشاره به اینکه ظرفیت آب تجدیدپذیر در کشور ۷.۵ میلیارد متر مکعب است، بیان کرد: در حال حاضر میزان برداشت از ذخایر آب زیرزمینی ۹.۵ میلیارد متر مکعب است. یعنی تا 2 میلیارد متر مکعب اضافه برداشت از آبخوان در سال‌های ترسالی یا خشکسالی داریم.

قائم مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی اضافه کرد: در دشت مشهد 123 درصد نسبت برداشت به تغذیه است. این در حالی است که هیچ رود پرآبی در این منطقه وجود ندارد و تنها منبع، منابع آب زیرزمینی هستند.

وی عنوان کرد: دشت مشهد در معرض فرونشست قرار دارد، اضافه برداشت از منابع سبب کم آب شدن رودخانه‌ها، خشک شدن چشمه‌ها و افت سطح سفره آبهای زیرزمینی شده‌است اما برای حل بحران به جای کنترل مصرف، چاه‌های عمیق حفر کردیم.

علایی افزود: با ورود پدیده سدسازی به کشور، روی رودخانه‌های پرآب سد ساخته شد. در حال حاضر با انتقال آب از سد دوستی، مسئله انتقال آب بین حوضه‌ای هم در دستور کار قرار گرفته‌است. این در حالی است که سالانه 10 میلیارد متر مکعب آب از طریق ذخایر پشت سدها تبخیر می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در گذشته مردم ایران به خوبی از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کردند، بیان کرد: متاسفانه با ورود اعتبارات نفتی از آب قداست زدایی شد. فکر کردیم به هر نسبتی می‌توانیم برای مردم آب تامین کنیم. در نتیجه آب را به کالایی اقتصادی تبدیل کردیم و آن را از باور مذهبی مردم حذف کردیم.

قائم مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی تاکید کرد: از ابزار تمدن غرب در مدیریت آب به بدترین نحو استفاده کردیم. در حال حاضر با وجود بحران در کشور، کارشناسان آب نمی‌توانند ابعاد آن را به درستی در جامعه مطرح کنند. در بخش کیفی آب هم محدودیت اطلاع‌رسانی داریم. البته باید به این نکته توجه کرد که انسان با مقدار کم آب می‌تواند زندگی کند اما با آب سمی هرگز قادر به ادامه حیات نیست.

به اعتقاد وی بحران آب در استان خراسان از سال 32 آغاز شده‌است. قبل از وقوع بحران آب در این استان اقتصاد مردم خود معیشتی بوده‌است. 29 درصد جمعیت آن در شهرها و 71 درصد در روستاها ساکن بوده‌اند که البته 13 درصد جمعیت شهرنشین خراسان رضوی در شهر مشهد سکونت داشته‌اند.

علایی گفت: از سال 1332 درآمدهای نفتی وارد اقتصاد ایران و روند توسعه آغاز شد، اما هیچ طرح مدون که مشخص کند توان آبی و زیستی منطقه به چه میزان است، برای توسعه استان وجود نداشت. در حال حاضر نیز وجود ندارد.

وی با اشاره به وقوع پدیده گستره مهاجرت به مشهد، عنوان کرد: در حال حاضر 6 میلیون نفر در شهر مشهد ساکن هستند. در حالی که مساحت دشت مشهد یک درصد از کل مساحت استان است، 33 درصد جمعیت استان و 75 درصد صنعت این منطقه را در خود جای داده‌است.

قائم مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی افزود: این دشت در بالادست منابع آب استان واقع شده و تمام صنایع آلاینده هم در دشت مشهد مستقر هستند.

وی با اشاره به تغییر فرهنگ مصرف آب در کشور، تاکید کرد: تا قبل از دولتی شدن مقوله آب امکان نداشت کشاورزان اجازه حفر چاهی در 30 کیلومتری قنات خود را بدهند. اما در حال حاضر ساختارهای دولتی به راحتی با دریافت مبالغی اجازه حفر چاه در حریم سایر چاه‌ها یا قنات‌ها را می‌دهند.

علایی با اشاره به راندمان پایین آب در بخش کشاورزی، بیان کرد: اسناد مکاتبات وزرای مختلف به روسای جمهور وقت نشان می‌دهد که راندمان آب یعنی تولید ماده خشک به ازای هر متر مکعب آب در ایران طی چهار دهه گذشته هیچ تغییری نکرده است. هویدا به شاه نوشت که میانگین ماده خشک تولید شده از یک متر مکعب آب در ایران 700 گرم است. اسحاق جهانگیری هم به روحانی هم گزارش کرده که میزان تولید ماده خشک به ازای یک متر مکعب آب حدود 750 تا 800 گرم است.

وی اضافه کرد: هویدا در نامه خود اعلام کرده که اروپا به ازای یک متر مکعب آب ۲.۵ کیلوگرم ماده خشک برداشت می‌کند. در حال حاضر نیز به ازای هر متر مکعب آب در اروپا 3 کیلوگرم ماده خشک تولید می‌شود.

قائم مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی افزود: اگر بهره‌وری آب در خراسان رضوی به 50 درصد برسد و میزان ماده خشک را سه برابر کنیم، در این استان ۴.۵ میلیارد متر مکعب آب صرفه‌جویی می‌شود.

وی بیان کرد: متاسفانه در شرب و بهداشت 30 درصد هدر رفت آب داریم یعنی به ازای 800 میلیون متر مکعب آب مصرفی در این حوزه، 210 میلیون متر مکعب آب هدر می‌رود. در حالی که میانگین هدر رفت در اروپا هشت تا 10 درصد است. میانگین سرانه مصرف در ایران دو برابر دنیا است.

علایی ادامه داد: در حوزه صنعت هم آب را هدر می‌دهیم. در صنایع ایران آب فقط یک بار مصرف می‌شود در حالی که در اروپا آب 17 بار در صنعت بازچرخانی می‌شود. باید احساس مالکانه آب در مردم ایجاد کرد و به جای مدیریت توزیع، مدیریت مصرف انجام دهیم.

قائم مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در پاسخ به سئوالی درباره دلیل اصرار دولت به ساخت سد، گفت: ساخت سدها لذت دارد. برای شرکت‌های آب منطقه‌ای درآمد ایجاد می‌کند. ضمن آنکه از سازنده سد سئوالی نمی‌شود که چرا این سد به اهداف خود نرسیده و آبی پشت آن جمع نشده‌است.

وی بیان کرد: اگر از بعد حیف و میل اعتبارات در ساخت سدها به این مسئله نگاه کنیم، در ساخت سدها بیش از 70 درصد اعتبارات «حیف» می‌شود و کمتر از یک درصد آن میل می‌شود. اما مدیران ترجیح می‌دهند در این حوزه فعال باشند زیرا در بخش مدیریت مصرف پول و اعتبار خاصی وجود ندارد و پروژه‌ای برای افتتاح نداریم.

علایی تاکید کرد: بزرگترین مشکل آب کشور مدیریت دولتی است. همین تفکر دولتی پول آب را برای کشاورزی و شرب به صفر رسانده و به ازای هر متر مکعب آب از صنعت 123 ریال پول دریافت می‌کند. با توجه به بهای اندک آب برای بخش صنعت، عملا صدور قبض برای این بخش صرفه اقتصادی ندارد.

وی افزود: در شرایطی آب کشاورزی هیچ بهایی ندارد که در سوابق تاریخی همواره یک سوم درآمد کشاورزی صرف پرداخت آب بها، یک سوم صرف خرید کود و بذر و یک سوم دستمزد کشاورز بوده‌است.

۴۷۴۷