مهندسان و نامهندسان

گفته می شود مهندسان ( و البته تحصیل کردگان رشته هایی چون ریاضیات ،‌ فیزیک ، منطق ، فلسفه) به دلیل ممارست دائم ، دارای ذهنی ساختارمندند از این رو در تجزیه یک کل و چینش مجدد عناصر ،‌ مهارت ویژه ای دارند و در حل جزء به جزء انتگرال های مدیریتی توانایند. وقتی یک مهندس،مساله ای از نگاه دیگران غامض را ابتدا به قطعات کوچکتر تقسیم می کند و سپس هر جزء آن را چون قطعات پازل در کنار یکدیگر قرار می دهد دیگران به دیده تحسین به او می نگرند . شاید از همین جهت است که معمولا گفته می شود مهندسان ، مدیران خوبی از آب در می آیند . هدایت پروژه نیز از این جنس است ؛ فرقی نمی کند یک پروژه عمرانی باشد یا تاسیس و ایجاد یک نهاد.

مهندسان معمولا ذهن آماده تر و بلکه ورزیده تری دارند ، از سرعت انتقال برخوردارند و بخوبی می درخشند . در جامعه تک مدلی ما ، بچه های باهوشتر که معمولا ریاضیات قوی تری دارند لاجرم در دبیرستان جذب رشته های ریاضی می شوند در دانشگاه نیز معمولا رشته مهندسی را پی می گیرند . هر چند خوشبختانه در سالهای اخیر سنت «ریاضی سروری» ‌فروکش کرده است و دیگر ، بچه های باهوش مجبور نیستند به خاطر فشار والدین یا چشم و هم چشمی های مرسوم ، حتما در دوره متوسطه ، رشته ریاضی فیزیک را انتخاب کنند و حکما در دانشگاه نیز مسیر مهندسی را پی بگیرند .

مهندسان در کنار این مواهب ، اشکالاتی نیز دارند . جدی تر ، خشک تر ، ‌عجول تر و غیر عاطفی ترند و همه چیز را در قالب جداول و به اصطلاح «دوتا دوتا ، چهارتا» می بینند و لذا به همان میزان که بهترین گزینه برای مدیریت یک پروژه اند نامناسب ترین گزینه در اموری هستند که نیاز به حوصله و ثمر نشینی دارد . از این رو سپردن چند حوزه خاص به مهندسان شاید فاجعه آفرین باشد ؛ حوزه هایی مثل مشاوره خانوادگی ، ‌اقتصاد ، مدیریت اجتماعی و ایده پردازی فرهنگی از آن جمله اند .

مهندسان درمدیریت فرهنگی البته موفقند اما دقیقا مهندسانی موفق بوده اند که پود تحمل را به تار خلاقیت و کنترل افزوده اند . تابع تحولات را صرفاخطی ندیده اند و آموزه های خود در ریاضیات را- که توابع سهمی غیرخطی را ملحوظ می دارد- به فرهنگ تسری داده اند. این که اقتصاددانان از سپردن برنامه ریزی کلان اقتصادی به مهندسان ناراضی اند صرفا" از نگرانی بسته شدن دکان خودشان ناشی نمی شود بلکه وقتی کنترل اقتصاد به دست مهندسان می افتد همان اشکالی بروز می کند که دو - سه سال پیش حادث شد ؛ گردش مالی بانک ها روی کاغذ محاسبه می شود و به همان میزان تعهد ایجاد می گردد ، غافل از آن که بازپرداخت دیون به همان سهولتی که خط مستقیم راترسیم می کنیم عملی نمی شود .

اتفاقی که اخیرا در شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر جوانگرایی در فرهنگستان ها و بلکه دولتی و دستوری کردن آنها افتاد احتمالا برآمده از ذهن های مهندسی است . زیرا معلوم شد در آنجا «راندمان» مهم است و بدیهی است که راندمان فیزیکی یک چهره کهنسال با یک استاد جوان فاصله جدی داشته باشد ، غافل از آن که انتظار ما از فرهنگستان ها ، سرعت یا کار نیست تا قوانین مکانیک بر آن حکم براند. آیا انتظار ما از فرهنگستان ها ، انجام کار (به مفهوم فیزیکی آن) است یا نوعی بهره گیری از تجربه فشرده و نظارت بالادستی و اطمینان بخش ؟ اگر دومی است ، استدلال «کهولت اعضا» استدلال نادرستی است و اگر تلفیقی از اولی و دومی است چاره در حذف پیشکسوتان نیست بلکه در تلفیق جوان وکهنسال است .

نگاهی به مراکز بالادستی علمی در سایر کشورهای پیشرفته از همین دقیقه پرده بر می دارد . حتی این نگاه به حوزه های اعتماد ساز ظاهرا" اجرایی نیز سرایت یافته است . مثلا " دیوان عالی فدرال آمریکا 9 عضو دارد . این همان دادگاهی است که بن بست چند هفته ای انتخاباتی آمریکا (بگیریم ، نظام سیاسی آمریکا) درسال 2000 را شکست و رای به پیروزی جرج بوش پسر در مقابل ال گور داد . اعضای این دادگاه ، قضات عالیرتبه آمریکا هستندکه توسط رئیس جمهور و با موافقت سنا منصوب می شوند . جالب اینجاست فقط مرگ ، پایان عضویت هر فرد است، یعنی عضویت مادام العمر . چنانچه در دوره هر رئیس جمهور، یک یا چندتن از اعضای موجود این دیوان ، فوت نمایند رئیس جمهور وقت ، قضاتی را جایگزین می کند . بارها اتفاق افتاده است که اکثریت اعضای این دادگاه در دوره دمکرات ها گرایش جمهوریخواه داشته اند و بالعکس ، زیرا بستگی به این دارد که در زمان ورود هر عضو چه گرایشی بر قوه مجریه حاکم بوده است . با این حساب و با توجه به اینکه در دو - سه دهه اخیر عمدتا جمهوریخواهان بر سرکار بوده اند پیش بینی می شود گرایش سیاسی قضات فعلی در دوره اوبامای دمکرات ، ‌جمهوریخواهانه باشد .

بد نیست یک مثال دیگر از همان سیستم را مرور کنیم : مجلس سنای آمریکا یکصد عضو دارد ( هر ایالت 2 نماینده) ، ریاست اسمی مجلس سنا با معاون اول رئیس جمهور است (هرچند او جز در موارد بسیار نادر یعنی تساوی 50 -50 حق رای ندارد) معاون رئیس جمهور معمولا به دلیل مشغله در جلسات سنا شرکت نمی کند و نایب رئیس سنا که پیرترین عضو آن مجلس است ریاست جلسات را به عهده دارد . (زیرا کارکرد مجلس سنا اصولا با کنگره که فعالیت مداوم رامی طلبد متفاوت است ) این در حالی است که ما در فرهنگ اسلامی و ایرانی خود ،«‌تکریم بزرگان» را مهم می دانیم و آموزه های ما که با عقل گرایی منفعت اندیش غربی فاصله دارد به چنین اکرامی حکم می کند . در فرهنگ ما «موی سپید» ارجی والا دارد و همین «مو» پایان بخش غائله های خانوادگی ،‌ قومی و اجتماعی است .

خاطره ای از تفاوت دو نگاه ، ‌مدتهای زیادی مرا به خودمشغول داشته بود :
همایش «چهره های ماندگار» از یادگارهای ماندگار آقای دکتر لاریجانی در دوره ریاست او بر سازمان صدا و سیماست . این همایش ، ستاد و دبیرخانه دائمی داشت که مشخصا توسط دوستان نازنین آقایان محمود اسعدی و پورحسین اداره می شد و یک گروه مشورتی شامل استادان صاحب نام نیز آن را پشتیبانی می کرد . این گرامیان البته سالهای میانسالی را سپری کرده بودند و در دوره کهنسالی عمر پر برکت خود بودند - که عمرشان دراز باد . من نیز به سبب مسئولیتم در روزنامه جام جم در این ستاد ، حضوری اندک داشتم . این جلسات مشورتی هر دو - سه ماه یکبار در محوطه باصفای « صبا فیلم» در درّوس تشکیل می شد . به خاطر دارم در اولین جلسه  این گروه در دوره ریاست اقای مهندس ضرغامی تقریبا همه آمده بودند . ساعت از 10 شب هم گذشته ولی هنوز از رئیس ما خبری نشده بود . این استادان به دیرشام خوری عادت ندارند . آنها کلکسیونی از بیماری دارند که نتیجه کهولت سن و البته مرارت سالهای طولانی تحصیل و تحقیق و تدریس است . زود خسته می شوند و باید استراحت کنند . ماجوانترها متوجه این ضعف آنان نیستیم و گمان داریم آنان نیز پابه پای ما می توانند بیایند .

ساعت از10 گذشته بود که رئیس آمد و به عادت مألوف جلسات اجرایی که رئیس جلسه تلاش بر سرعت و تلخیص دارد ، از حضار پرسید نکته ای دارند یاخیر . عمده آنان که این حرکت نمادین و از سر رفع تکلیف را دیدند ترجیح دادند به تعارف بگذرانند و همانجا یکی دیگر از تفاوت های رئیس قبلی با رئیس جدید آشکار شد . دکتر لاریجانی ، اگرچه او هم مهندس است ، اما به دلیل خاستگاه فرهنگی خود ، حضور در دانشگاه ( نه از مدل رایج امروز که افراد برای تکمیل رزومه خود ، دو - سه واحد تدریس هم می گیرند) و فن مجالست با بزرگان ، جلسات را به گونه ای  دیگر اداره می کرد . او البته آدم کم مشغله ای نبود تا بهانه ای برای تاخیر نداشته باشد . علاوه بر ریاست سازمان عریض و طویل صدا و سیما، عضویت حقیقی در شورای عالی انقلاب فرهنگی داشت  و یکی از دو نماینده رهبری در شورای عالی  امنیت ملی بود . بعلاوه نقش کلیدی و تعیین کننده در تدوین راهبرد ،‌ داوری ها و جمع بندی های جناح اصولگرا داشت . اما با  این همه ، دفتر او توجیه بود که در روزهایی که این جلسات تشکیل می شود ، از غروب  برنامه ای نگذارد . او زود می آمد . باحضار ، خوش  و بش می کرد . از آرام صحبت کردن یا طولانی سخن گفتن این استادان ماندگار ،‌ به خود نمی پیچید تا با زبان بدن ، ‌ناشکیبایی خود را به روی آنان بیاورد (هرچند وقتی با مدیرانش جلسه داشت و دارد ، سرعت یک مدیراجرایی عملگرا را دارد) ،  با وجودی که شخصا در حوزه های دین و فلسفه صاحب نظر است اما کمتر حرف می زد و ادب  به جا می آورد ، ضمن آن که بحث ها را  آن چنان که لازم بود جمع بندی می کرد . زمان را طوری طراحی می کرد که شام دیرتر از ساعت 9 چیده نشود و سلیقه میزبانان آشنا به فرهنگ یعنی آقایان پورحسین و اسعدی در نهایت اندازه جلوه کند ؛ ریزه کاری هایی که اصحاب فرهنگ می دانند ، از نوع غذا تا چاره اندیشی برای آمد و شد حاضران .

این مثال در نقد آقای مهندس ضرغامی نیست . چه در این روزها ،‌ عده ای ناجوانمردانه ، ‌منکر خدمات ارزشمند او در پنج سال نخست ریاست بر سازمان صدا و سیمایند ،  بلکه مثالی است برای نشان دادن تفاوت بین نگاه مهندسی و غیر مهندسی به مقوله فرهنگ و آئین همنشینی با چهره های فرهنگی . 

گمان می کنم مصوبه اخیر شورای عالی انقلاب  فرهنگی به این استدلال یا بهانه که « برخی اعضای فرهنگستان ها ، به دلیل کهولت نمی توانند به وظایف محوله برسند» تحت تاثیر یک مهندس است یا تحت تاثیر مهندس زدگی ؛ نگاهی که یادش می رود استاد فلان و دکتر  بهمان ، برکت روزگارند و حتی اگر در جلسه ای مثل جوانترها فعال نباشند مایه اعتبار ما و تصمیمات مایند و یک تذکر و تحذیر و انذار آنان کلی قیمت دارد  .