محمد هیراد حاتمی:
در طول تاریخی سیاسی ایران« بازاری ها » نقش پر رنگی در رویدادهای مهم ایفا کرده اند به طوریکه همواره از جریان بازار به عنوانی جریانی تاثیر گذار نام برده شده است. « بازار » در تاریخ سیاسی ایران موثری است که اثر آن بارها خودنمایی کرده است و همین ویژگی سبب شده از زوایای مختلف چنین اتفاقی تجریه و تحلیل شود. این تاثیر گذاری نیز سابقه ای طولانی دارد چه آنکه چوب خوردن « هاشم قندی» داستان مشروطه را وارد فاز تازه ای کرد.
داستان از این قرار بود که اواخر ماه رمضان 1322 به یکباره قند و شکر در بازار تهران کمیاب شد و به دنبال این اتفاق قیمت آن چهل درصد افزایش پیدا کرد. در صفحه های تاریخ آمده است علاءالدوله، حاکم تهران که به بی رحمی شهرت داشت، روز دوشنبه 14 شوال جمعی از تجار را که تقریباً قند و شکر در انحصار آنها بود به دارالحکومه احضار کرد و علت افزایش قیمت قند و شکر را از آنها سوال کرد. این سناریو در حالی از سوی حاکم تهران کلید خورده بود که علاء الدوله تمایل داشت تجاری را که در واقعه « مسیو نوز» سرکشی کرده بودند و چندی در حضرت عبدالعظیم (ع) متحصن شده بودند گوشمالی دهد. بر این اساس با این نگاه حاکم تهران با خشونت به تجار قند و شکر دستور داد که باید کتباً التزام بدهند که از آن زمان به بعد قند و شکر را به قیمت سابق بفروشند. در واکنش به این دستور تجار اظهار کردند که این باعث ضرر آنها است تجاری که توسط علاءالدوله احضار شده بودند اظهار کردند که ما نه قند می خریم و نه می فروشیم ،ما تاجر هستیم نه تاجر قند . تجارت قند در طهران با چهار نفر است که یکی از آنها آقا سید هاشم معروف به قندی و دیگری حاج سید اسمعیل خان، سرهنگ توپخانه است . علاءالدوله حکم داد چند نفر از تجار را به فلک بستند. پسر سید هاشم قندی ،قضیه را به سعدالدوله وزیر تجارت اطلاع داد و علاءالدوله که از این کار خشمگین شده بود دستور داد سید قندی و سید اسمعیل خان را به فلک ببندند.
خبر چوب خوردن تجار چون برق در بازار منتشر شد و عده ای از تجار و کسبه دکان های خود را بستند و به دور هم جمع شده و به چاره جویی و مشورت پرداختند و در نتیجه صلاح دانستند که جمعاً به مسجد شاه که جنب بازار است بروند و به امام جمعه که در نزد عین الدوله، صدر اعظم، مقام و منزلتی داشت متوسل شوند. چند نفر هم به منزل بهبهانی و طباطبایی و شیخ فضل الله نوری رفتند و آنها را از واقعه چوب خوردن تجار آگاه کردند. همین رویداد تاریخی به زعم بسیاری از تحلیل گران و پژوهشگران داستان مشورطه را وارد فاز تازه تری کرد. نمونه های تاریخی دیگری از تاثیر گذاری بازار می توان در تاریخ سیاسی ایران روایت کرد اما به هر اندازه بازاری ها همراه و همسو با مردم در تاریخ گام برداشتند « میدانی ها » تا زمان قیام 15 خرداد 1342 به گونه دیگری رفتار کردند.
تقابل میدانی ها با بازاری ها
پیش از قیام 15 خرداد 1342 همانطور که گفته شد بازاری ها همواره نقش پر رنگ و موثری در تاریخ سیاسی ایران داشتند. این در حالی است که میدانی ها از چنین جایگاهی بی بهره بودند. نقطه پیوند « بازار تهران » و میدان « امین السلطان» تهران در انتهای بازار امین السلطان در پایین خیابان مولوی است. میدان امین‌السلطان، عنوان یکی از بزرگترین میادین قدیمی شهر تهران بود که قدمت آن اواسط عهد قاجاریه است. این میدان بزرگ برای مدت های طولانی بزرگترین و مهم ترین بارانداز میوه و سبزیجات و تره بار در سطح شهر تهران بود به طوریکه بخش قابل توجهی از مایحتاج ساکنان تهران در زمینه میوه و سبزیجات، از این میدان تامین شد. در خیابان مولوی تهران یک چهار راه معروفی به نام «چهار راه مولوی» وجود دارد. اگر این چهار راه به سمت جنوب طی شود گنبدی ظاهر خواهد شد که اصطلاحا تهرانی ها به نام « گنبد سر قبر آفا » آن را می شناسند که امام جمعه تهران میرزا ابوالقاسم امام جمعه در آنجا دفن است. در سمت چپ آنجا از زمان قدیم میدانی قرار دارد که میرزا علی اصغر خان امین السلطلن نام داشت که به بازار امین السلطان معروف بود. در سمت راست آن هم یک راسته بازار است که به آن هم بازارچه امین السلطان گفته می شود. روایت شده است در آنجا جوی خاص حاکم بود به طوریکه افراد موثر در ورود و خروج میوه به کشور در این میدان نقش موثری داشتند. همین افراد با نقش برجسته شان در کودتای 28 مرداد حضور موثری در حمایت از رژیم پهلوی ایفا کردند. هنگامیکه کودتای 28 مرداد رخ داد، میدانی ها در این کودتا بازیگر نقش مهمی بودند که از جمله می توان به مرحوم طیب حاج رضایی، اصفر سسکی و ناصر جگرکی و خیلی از افرادی که در آن منطقه به نوعی حضور داشتند اشاره کرد.
فضای حاکم بر روابط اجتماعی « میدانی ها» به گونه ای بود که چون حق العملکار بودند اکتر قریب به اتفاق شان تقریبا به گونه ای میوه را واسطه گری می کردند و گران می کردند. آنها به شکل خاصی از فرهنگ رسیده بودند که تقریبا می توان گفت حالت زور گیری داشت. فردی که این مناسبات را با چشم های خویش مشاهده کرده روایتش از آن اینگونه است: « من دقیقا یادم هست که برای ورود به میدان امین السطلان یک زنجیری وجود داشت که اگر یک چرخ طوافی( گاری ) تا یک یا کامیون میوه و سبزی می خواست وارد یا خارج شود باید باج می داد تا زنجیر انداخته شود.» این مناسبات در حالی در میدان وجود داشت که در بازار اصلا چنین چیزی حاکم نبود و از زمان مشورطه بازار هموراه همراه روحانیت بود. اتحاد بازاری ها نیز بیشتر از آنجایی بود که مساجد و تکایای قدیمی در بازار تهران وجود داشت و جو مذهبی بر بازار حاکم کرده بود تا مناسبات حاکم اصلا شباهتی با میدان امین الساطان و بازارهای اطراف آن نداشته باشد.
همین تفاوت در کودتای 28 مرداد نیز مشاهده شد به طوریکه در نقش بسیار پررنگی میدانی ها حاضر شدند و آنها بودند که توانستند بسیاری از افراد منفی آن زمان را از جاهای مختلف تهران جمع آوری کنند. به طور مثال از 4 راه سرچشمه برداران لالهپا به کار شدند یا اینکه از خیابان «انبار نفت» برادران طاهری به وسط میدان آمدند. همین پا به کار بودن سبب شد پس از کودتای 28 مرداد شاه به بسیاری از میدانی ها سله داد. بخشی از 4 راه سرچشمه را به برداران لاله سپرد یا اینکه بخشی از میدان طاهری را در اختیار برداران طاهری گذاشت اما با اینکه اختلافلاتی بین طیب حاج رضایی و ناصر جگرکی وجود داشت، طیب حاج رضایی همان جا ماند.این ماندگاری در شرایطی اتفاق افتاد که پس از کودتای 28 مرداد طیب حاج رضایی توانسته بود واردات سیب و موز لبنان را به طور اختصاصی برای خودش داشته باشد. این اتفاق در شرایطی رقم خورده بود که بعد از این ماجرا فضای جامعه کم کم تغییر پیدا کرد. جامعه به سمت مذهبی شدن رفت. در میدان شاه سابق و میدان قیام فعلی مدرسه طلاب دینی به نام مدرسه فتحیه وجود دارد و این مدرسه پایگاهی برای توزیع اعلامیه های امام شد. همین تغییر رفتار مردم فضا را به گونه ای دیگر پیش برد به طوریکه فردی مانند طیب حاج رضایی تغییر نگرش داد و با رگه های لوطی گری و معرفتی که نزد خود داشت نگاهی متضاد با گذشته پیدا کرد. تغییر نگاهی که سبب به اعدام او شد و یک نقطه مهم تاریخی در تاریخ سیاسی ایران تحت عنوان « پیوند بازار و میدان » شکل گرفت. اتفاقی که در رابطه با آن دو روایت وجود دارد. نخست اینکه در آبان 1339 و در تولد پسر پهلوی درگیری که بین نعمت اله نصیری، رییس ساواک و طیب حاج رضایی اتفاق افتاد منجر به کشته شدن او شد. روایت دیگر اینکه مرحوم طیب حاج رضایی یکباره متحول شد. جوری شده بود که حاج رضایی و بسیاری از همراهان او دگرگونی خاصی را تجربه کردند و مردانه ایستادند. ایستادگی در مقابل شکنجه هایی که منجر به اعدام او شد و از آن زمان یک پیوند عمیقی بین بازاری ها و میدانی ها به وجود آمد.
3939
نظر شما