سعید ارکانی: درحالی که ایران می توانست با توسعه خطوط راه آهن و ریلی سالانه 2 هزار و 200 میلیارد تومان صرفه جویی اقتصادی داشته باشد و به توسعه صنعتی و اقتصادی کشور سرعت بخشد در طی 33 سال گذشته تنها حدود 5 هزار کیلیومتر خطوط ریلی در کشور کشیده و این یعنی سالانه تنها 156 کیلیومتر خط آهن جدید درکشور ایجاد شده است. از سوی دیگرحدود نیمی از استان های کشور هم اکنون هیچ گونه دسترسی به خطوط ریلی ندارند یا دسترسی آن ها بسیار محدود است.
طبق آمارهای جهانی شاخص طول خط ریلی در ایران نسبت به جمعیت کشور 133 کیلیومتر به ازای هر یک میلیون نفر است و این شاخص در آلمان 410 کیلیومتر، ژاپن 420 کیلیومتر و تونس 200 کیلومتر است و از سوی دیگر از نظر شاخص طول خطوط ریلی نسبت به مساحت کشور هم ایران جزو عقب مانده ترین کشورهای جهان محسوب می شود به نحوی که به ازای هر کیلومتر مربع مساحت کشور تنها 6 مترخط آهن در کشور وجود دارد حال آن که این عدد در آلمان 96، ژاپن 53، آفریقای جنوبی 16.4، تونس 11.6 و ترکیه 11.2 متر است.
آمارهای اتحادیه جهانی راه آهن نشان می دهد ایران باوجود پتانسیل ها ومزیت های فراوانی که می تواند از توسعه خطوط ریلی به دست آورد سرمایه گذاری بسیار ناچیزی در بخش حمل و نقل ریلی کرده است. میزان سرمایه گذاری دولت ایران پس از پیروزی انقلاب تا سال 90 دراین بخش تنها 5 هزار میلیارد تومان بوده است در شرایطی که سرمایه گذاری در بخش جاده ای بیش از 50 هزار میلیارد تومان بوده است.
طبق برآوردهای شرکت راه آهن، ایران برای توسعه زیر ساخت های بخش ریلی به بیش از 30 هزار میلیارد تومان سرمایه گذاری در بخش زیربنایی (خطوط ریلی ) و 15 هزار میلیارد تومان سرمایه گذاری در بخش واگن و لوکوموتیو نیازمند است تا به بتواند به آن چه در سند چشم انداز 20 ساله و افق سال 1404 تعیین شده یعنی ساخت 25 هزار کیلیومتر راه آهن و تعداد مناسب واگن های باری، مسافربری و لوکوموتیوهای مورد نیاز برسد.
درحال حاضر تنها 10 هزار کیلومتر راه آهن در سراسر کشور وجود دارد که نشان از برآورده شدن 40 درصدی برنامه دارد و براساس چشم انداز، مسئولان برای ایجاد زیرساخت های مناسب در خطوط ریلی باید در 14 سال آینده؛ سالانه بیش از هزار کیلومتر خطوط راه آهن جدید ایجاد کنند. از سوی دیگر بیش از 40 درصد ناوگان ریلی کشور ناوگانی فرسوده است و ساخت آن به 40 تا 70 سال پیش باز می گردد و نیازمند سرمایه گذاری دولتی و خصوصی برای بازسازی است.
هم اکنون بخش مهمی از خطوط راه آهن کشور به خصوص در کریدور مهم شمال جنوب از زمان رضا شاه باقی مانده اند و در 70 سال گذشته تعویض و بازسازی نشده اند و همین خطوط ریلی فرسوده یکی از عوامل پایین بودن سرعت حرکت لوکوموتیوهای ایرانی است. میانگین سرعت لوکوموتیوهای مسافربری در ایران 120 تا 140 کیلومتر است و در اروپا 250 تا 300 کیلومتر است.
علاوه بر زیرساخت های ریلی؛ کشور از نظر تجهیزات حمل و نقل ریلی به خصوص واگن و واگن سازی هم نیازمند سرمایه گذاری است. تعداد لکوموتیوهای موجود در ناوگان ریلی از 500 دستگاه فعلی باید به هزار و 250 دستگاه برسد که این میزان به معنای افزایش 750 دستگاه لکوموتیو به ناوگان است و به سرمایه گذاری معادل سه هزار و 800 میلیارد تومان تا سال 1404 (حدود 300 میلیارد تومان در سال) نیاز دارد. البته در سال های گذشته 7 شرکت داخلی به این بخش وارد شده اند و سالانه حدود 300 واگن مسافری و تعدادمحدودی لوکوموتیو تولید می کنند که جواب گوی نیاز اصلی کشور نیست. همچنین طبق سند چشم انداز باید تعداد هزار و 700 واگن مسافری که در اختیار راه آهن است، به چهار هزار و 500 دستگاه برسد که این به معنای افزوده شدن دو هزار و 800 واگن به ناوگان فعلی است که این هم به چهار هزار میلیارد تومان سرمایه گذاری نیازمند است.
سهم خطوط ریلی از جابه جایی و حضور بخش خصوصی
درحال حاضر سهم جابجایی بار در حمل و نقل ریلی کشور 11 درصد برابر با 33 میلیون تن است که براساس سند چشم‌‌انداز باید به 30 درصد یعنی 144 میلیون تن افزایش یابد و سهم جابجایی مسافر در حمل و نقل ریلی با 28 میلیون مسافر در سال تنها 10 درصد است که باید به 18 درصد یعنی حدود 52 میلیون نفر افزایش یابد. البته به نظر کارشناسان درحال حاضر کشور چه از نظر حمل بار و چه مسافر ظرفیت بسیاری برای استفاده از خطوط ریلی را دارد به شکلی که طبق تحقیق شرکت راه آهن سالانه 80 میلیون نفر(یک نفر ممکن است چندبار درخواست داشته باشد) متقاضی استفاده از قطار هستند اما به دلیل پایین بودن ظرفیت از وسایل نقلیه دیگر استفاده می کنند.
در این بین کارشناسان معتقدند کشور برای رسیدن به اهداف سندچشم انداز در زمینه راه آهن نمی تواند کار را تنها با سرمایه گذاری دولتی پیش به برد بلکه تحقق 30 درصد حمل و نقل بار و 18 درصد حمل و نقل مسافر با استفاده از خطوط ریلی نیازمند ورود بخش خصوصی به این بخش است. موضوعی که در سال های گذشته باوجود برنامه ریزی ها و تصویب قوانین لازم همچنان امکان پذیر نشده است.
براساس آمارهای سالانه بودجه وزارت راه و شهرسازی به طور کلی 2 هزار و 350 میلیارد تومان است که باید در بخش های مختلف از راه سازی گرفته تا حمل ونقل دریایی، هوایی، ریلی و مسکن و شهرسازی هزینه شود و این در شرایطی است که تنها توسعه بخش حمل و نقل ریلی کشور برای رسیدن به اهداف بلندمدت خود نیازمند سالانه 3 هزار و 500 میلیارد تومان سرمایه است و از سوی دیگر در سال 90 هزینه جاری شرکت راه آهن حدود 749 میلیارد تومان و درآمد این شرکت از حمل بار تنها حدود 580 میلیارد تومان بوده است و این بیان گر آن است که اگر وزارت راه و شهرسازی نتواند منابع بخش خصوصی را جذب کند غیر ممکن است که بتواند به اهداف از پیش مشخص شده در برنامه برسد.
در سال های اخیر باوجود این که در مواد 30 و 128 قانون برنامه سوم، چهارم و پنجم به فعالیت در زمینه خصوصی سازی، آزادسازی، جلب سرمایه گذاران، اعطای تسهیلات به بخش خصوصی برای حضور در بخش راه آهن تاکید شده است اما شاهد اقدامات جدی در این زمینه نبوده ایم و همین موضوع باعث شده تا بخش خصوصی به صورت بسیار محدود و اندک وارد حوزه صنعت حمل و نقل ریلی کشور شود و در بسیاری موارد همان بخش کوچک هم به دلیل نفوذ بسیار زیاد دولت پشیمان شده اند. البته این درحالی است که حمل و نقل ریلی باتوجه به زیربنایی بودن می تواند باخود توسعه اقتصادی و اشتغال زایی را همراه داشته باشد.
به اعتقاد کارشناسان برای حضور فعال تر بخش خصوصی در توسعه حمل و نقل ریلی باید در اولین قدم ساختار راه آهن کشور کوچک شود و بخش مهمی از فعالیت ها به بخش خصوصی واقعی واگذار شود. تصدی گری دولتی در سال های گذشته و ساختار عریض و طویل شرکت راه آهن با بیش از 11 هزار نفر کارمند و کارگر باعث شده تا بخش خصوصی جرات نزدیک شدن و حضور در این بخش را نداشته باشد ولی کوچک شدن دولت در بخش راه آهن می تواند این فرصت را به وجود آورد تا بخش خصوصی به خصوص در بهره برداری وارد میدان شود. در برنامه پنج ساله توسعه و سند چشم انداز کشور از دولت خواسته شده تا با جلب مشارکت بخش خصوصی حداقل 15 هزار میلیارد تومان از بودجه لازم برای رسیدن به چشم انداز (45 هزار میلیارد تومان) را از طریق بخش خصوصی جذب کند.
به اعتقاد کارشناسان در صورت کوچک شدن شرکت راه آهن و جذب سرمایه گذران بخش خصوصی داخلی و خارجی این مشخص است که ناوگان ریلی کشور با بالارفتن راندمان و مدیریت بهتر نیروی انسانی رو به رو می شود. البته به اعتقاد کارشناسان به جز جلب مشارکت بخش خصوصی برای جذب سرمایه و کوچک شدن بخش های دولتی شرکت راه آهن برای حل مشکلات خطوط ریلی و توسعه این بخش اقدامات دیگری هم باید انجام شود مانند بهسازی و بازسازی خطوط و تجهیزات ریلی، تعویض واگن های باری و مسافربری فرسوده، تعاملات بیشتر با کشورهای جهان برای مقابله با تحریم ها، بالابردن سرعت قطارها، اقتصادی کردن حمل و نقل ریلی در کشور، توسعه ناوگان در تمام استان ها و شهرهای مهم، واقعی کردن قیمت خدمات راه آهن و همزمان حمایت از مشتریان، بالابردن کیفیت خدمات هم در زمینه جابه جایی مسافر و هم بار و مواردی از این دست. توسعه حمل و نقل ریلی در کشور در کوتاه مدت و بلند مدت تاثیرات بسیاری را بر وضعیت اقتصادی، توسعه یافتگی و محیط زیست خواهد گذاشت.
مزایای توسعه حمل و نقل ریلی در کشور
هم اکنون سالانه بیش از21 هزار نفر در تصادفات جاده ای کشور جان خود را از دست می دهند و هزاران نفر به مصدومیت و معلولیت های مختلف دچار می شوند؛ حال آن که خطوط راه آهن در صورت فراگیر بودن در کل کشور و البته استفاده از ناوگان جدید، علاوه بر سریع بودن می تواند در کاهش تصادفات جاده ای و مرگ و میر در کشور نقش بسیار مهمی داشته باشد. براساس استاندارهای جهانی ایمنی راه آهن در سطح جهان 20 برابر بیشتر از جاده است و این استاندارد در کشوری مانند ایران که مهم ترین علت مرگ و میر در آن تصادفات جاده ای است، این میزان به 60 برابر می رسد.
از طرف دیگر استفاده از خطوط ریلی صرفه جویی اقتصادی 2 هزار و 200 میلیارد تومانی را در سال به همراه خواهد داشت، یعنی اگر دولت در این زمینه چند سال سرمایه گذاری کلان انجام دهد بعد از کمتر از 10 سال کل سرمایه برخواهد گشت. همچنین استفاده از خطوط ریلی صرفه جویی کلان سوخت و کاهش آلودگی هوا را به دنبال خواهد داشت.
براساس آمار بانک جهانی میزان مصرف سوخت در راه آهن برای حمل یک هزار تن بار 6.7 لیتر و در حمل و نقل جاده‌ای 33 لیتر است. بررسی این آمار نشانگر آن است که در بخش حمل و نقل ریلی برای جابه جایی هر یک هزار تن کیلومتر بار، 30 لیتر سوخت صرفه جویی می‌شود که با توجه به حجم کنونی جابه جایی بار در کشور که حدود 16 میلیارد تن است، طی هر سال 480 میلیون لیتر سوخت در کشور صرفه‌جویی می‌شود که رقم بسیار زیادی است.
مقایسه مصرف سوخت در بخش ریلی با دیگر بخش ها بیان گر آن است که حمل و نقل ریلی در شرایط برابر 10 درصد کمتر از اتوبوس، 30 درصد کمتر از مینی بوس، 75 درصد کمتر از سواری و 85 درصد کمتر از هواپیما سوخت مصرف می‌کند. اما باوجود همه این ویژگی ها و مزیت ها حمل و نقل ریلی در کشور به صورت گسترده نادیده گرفته شده است؛ حمل و نقلی که بدون توجه به آن توسعه کشور در آینده تحقق نخواهد یافت.
3535
نظر شما