گردهمایی اساتید تاریخ در بهارستان برای بررسی کارکردهای مجلس شورای ملی

نام سخنران

موضوع سخنرانی

خلاصه اظهارات

دکتر محمد رجبی رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

«اهمیت بررسی تاریخ»

* امسال با توجه به این‌که در یکصدمین سال آغاز جنگ جهانی اول هستیم و کشور ما به رغم بی‌طرفی با آسیب‌های شدیدی از این جنگ مواجه شد، در یکی از کتاب‌های منتشر شده از سوی کتابخانه مجلس بخشی از مسائلی که در آن روزگار اتفاق افتاده به تصویر کشیده می‌شود و نکات قابل توجهی از نقش مجلس در این موقعیت حساس تاریخی به همراه اسنادی از جنگ جهانی اول و دوم، نقش دولت‌های وقت و... را بیان می‌کند.

* بی‌شک اگر ما این دوره حساس، یعنی مجلس نوزدهم و بیستم را کاملاً درک نکنیم اوضاع امروز و آینده خود را نیز به خوبی درک نخواهیم کرد. جدا از این‌ انسان در یک خط سیری از گذشته، حال و آینده قرار دارد، طبعاً گذشته بر حال و حال بر آینده تاثیر خواهد گذاشت. در تاریخ شاهد تکرار برخی از مسائل هستیم. هرچند جزئیات تاریخ تکرار نمی‌شود و هیچ لحظه‌ای با لحظه بعد یکسان نیست، ولی کلیاتی که بر تاریخ می‌گذرد تکرار شدنی است و همین امر باعث به وجود آمدن فلسفه تاریخ شده است، چرا که فلسفه به اموری می‌پردازد که کلیات ثابت بر آن حاکم باشد.

* گذشته را کاویدن و عبرت از آن‌چه در گذشته اتفاق افتاده، مساله مهمی است که همه تاریخ ‌دانان باید به آن توجه داشته باشند، چون چیزی که ما را نگران می‌کند این است که کسانی که با این دیدگاه به تاریخ نگاه نمی‌کنند همیشه در حال آزمون و خطا هستند و مسائل و موضوع‌هایی در تاریخ معاصر ما در فاصله زمانی کوتاه تکرار شده است. بنابراین شناخت این دوره از تاریخ معاصر ایران بسیار مهم و امری ضروری است.

دکتر رضا بیگدلو

استادیار پژوهشگاه مطالعات علمی ناجا

«تاثیرات نوسازی دولت پهلوی بر ترکیب نمایندگان دوره نوزدهم و بیستم مجلس شورای ملی»

* ظهور ایالات متحده به عنوان یک ابرقدرت و گسترش جهانی کمونیسم و نیز تجزیۀ امپراتوری‌های استعماری اروپایی در آسیا، آفریقا و امریکای لاتین، موجب ظهور شمار بسیاری از دولت ـ ملت‌های جدید در جهان سوم گردید. این کشورهای نوظهور، هریک به دنبال الگویی برای رشد و توسعۀ اقتصادی و هم‌چنین اعتلای سیاسی و استقلال خود بودند.

* در یک چنین زمینۀ تاریخی بود که نخبگان سیاسی در آمریکا، اندیشمندان علوم اجتماعی را به مطالعه دربارۀ کشورهای جهان سوم ترغیب نمودند، تا ضمن ارائه الگویی برای این کشورها و دستیابی به توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و ثبات سیاسی، از غلتیدن این کشورها به دامان بلوک کمونیستی جلوگیری نمایند؛ مکتب نوسازی که توسط کسانی چون والت روستو و دیگران طرّاحی شد، در راستای چنین اهدافی بود.

* با توجه به ماهیت وابستگی دولت پهلوی به امریکا، در دهۀ چهل، ساخت یک طبقۀ متوسط ایرانی که نسبت به اقتضائات قرن بیستم حساس بوده و با اهداف اساسی امریکا هم‌سو باشد، در اولویت برنامه های اقتصادی و اجتماعی شاه و امریکا قرار گرفت. شاه و دربار با اقدامات و زمینه سازی های خود به‌تدریج خاستگاه خانوادگی و طبقاتی نخبگان سیاسی را تغییر دادند.

* این امر با بررسی خاستگاه خانوادگی و شغل وزرا و نمایندگان مجلس شورای ملی در دهه های سی و چهل کاملا آشکار می گردد. شاه که خواهان درهم شکستن قدرت عمده‌مالکان بود، به‌تدریج زمینه را برای ورود طبقه کارمندان دولتی و نخبگان جدید به عرصه دیوان‌سالاری فراهم کرد.

* مجالس نوزدهم و به‌خصوص بیستم، طلیعه این سیاست دولت پهلوی بود که سرانجام توانست ضربۀ اساسی بر پیکر نظام ایلیاتی و زمین‌دار ایرانی وارد و موجبات کاهش نخبگان ایشان را در قوه های مقننه و مجریه فراهم سازد.

دکتر سیدمحمود کاشانی

استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی

«برگزاری انتخابات مجلس نوزدهم»

* انتخابات مجلس نوزدهم ظاهرا بی سرو صدا انجام شده است اما رجوع به اسناد این دوره حاکی از پر سر و صدا بودن این انتخابات به عنوان یکی از انتخابات ادوار مشروطیت بوده است.

* انتخابات مجلس 19 ریشه در انتخابات مجلس 18 داشت دولت در این انتخابات هدفش این بود که یک مجلس مطیع به وجود بیاورد تا در آینده که قرار است یک قرارداد نفتی بین ایران و آمریکا بسته شود، مخالفتی شکل نگیرد به این موضوع در گزارش‌های آمریکایی‌ها هم اشاره شده است.

*پس از کودتای 28مرداد دکتر مظفربقایی و آیت‌الله کاشانی تلاش زیادی انجام دادند که نقش دولت در این انتخابات کوتاه شود که در این میان انتخابات با دخالت عوامل شاه انجام می‌شود و دکتر بقایی که در کرمان مبارزات شدیدی کرد تبعید شد اما سپهبد زاهدی، نخست‌وزیر وقت در کرمان بر اثر تلاش‌های مظفربقایی نتوانست نماینده‌ای از صندوق انتخابات کرمان بیرون بیاورد و کرمان در این دوره بی‌نماینده ماند.

دکتر محسن خلیلی

استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

«شکل و شمایل انتخابات مجلس نوزدهم»

* در سال‌های 1327- 1332 ش در ایران «نابازار سیاسی» شکل می‌گیرد پدیده‌ای که در آن سیاست اصلا بازاری نداشته است اگرچه از بیرون ما احساس می‌کنیم حزب توده، جبهه ملی، فداییان اسلام و دو شخصیت مقتدر به نام دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی وجود دارند اما در این زمان در واقع نابازار سیاسی حاکم است و در حقیقت هیچ نیروی سیاسی وجود ندارد.

*در این آشفته‌بازار تنها نیروی خارجی است که خوب صید می‌کند و این نیروی خارجی با اتحادی که میان وینسون چرچیل (نخست‌وزیر انگلستان) و دوایت دیوید آیزنهاور، رییس جمهوری آمریکا شکل می‌گیرد با جمع کردن نیرو و افکار در حال چپاول ایران است و باید گفت عرصه بین‌الملل و نیروی سیاسی بعد از معضل آذربایجان حضور پر رنگی در ایران دارد و تعیین کننده اصلی بازی سیاسی در ایران است.

* پس از آن آرام آرام در ایران جوی ایجاد شد که در آن عده‌ای به این نتیجه رسیدند در نابازار سیاسی ایران دموکراسی به آن شکلی که در فرانسه و آمریکا شکل گرفت در ایران پیاده نخواهد شد انتخابات از همان دوره اول به دلیل روند شکل‌گیری آن با اما و اگر‌های فراوان همراه بود. بنابراین مجلس و قانون انتخابات در صحنه سیاسی ایران نقشی نداشته است زیرا در ایران همان نابازار سیاسی حاکم بود و بازار سیاست ایران از بیرون اداره می‌شد.

دکتر علی ملائی‌توانی

عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی

«مهندسی انتخابات در مجلس نوزدهم»

* اگر به مجموع فرایندهای انتخاباتی در دوره پهلوی توجه کنیم به طور عمده یک تلاش سازماندهی شده برای رقم زدن نتیجه انتخابات وجود دارد که از آن با اصطلاح مهندسی انتخابات یاد می‌کنند، این مهندسی مجموعه تدابیر، برنامه‌هایی است که از معرفی کاندیداها تا نتیجه انتخابات را شامل می‌شود البته مهندسی انتخابات در مجلس اول و دوم کمتر صورت گرفته است زیرا به دلیل شرایط خاصی که در آن دوره حاکم بود و تجربه اندکی که در امر انتخابات مجلس، ساختار و کارکرد آن وجود داشت، مهندسی انتخابات صورت نگرفت.

* با تغییر قوانین و به ویژه از مجلس سوم به بعد در دوره فعالیت پارلمان در ایران یک نوع تلاش طراحی شده برای تاثیر گذاردن بر انتخابات مجلس وجود داشته است.

*درباره انتخابات مجلس در کتاب خاطرات «ظهور و سقوط پهلوی» به مواردی از تخلفات آشکار و نفوذ هیات حاکم می‌توان اشاره کرد. حسین فردوست در این کتاب می‌نویسد: «در زمان نخست وزیری اسدالله علم محمدرضا دستور داد که با علم و منصور یک کمیسیون سه نفره برای انتخابات مجلس تشکیل دهیم. کمیسیون در منزل علم تشکیل می‌شد منصور هر روز با یک کیف پر از اسامی می‌آمد. علم در بخش بالای میز می‌نشست و من درسمت راست و منصور در قسمت چپ میزمی‌نشست. منصور اسامی افراد موردنظر را می‌خواند و علم هر که را می‌خواست تایید می‌کرد منصور با جمله اطاعت می‌شود هر که را که علم نمی‌خواست حذف می‌کرد سپس علم اسامی افراد موردنظر خود را به من می‌داد و همه بدون استثنا وارد لیست می‌شد سپس من صلاحیت سیاسی و امنیتی افراد منتخب علم را بررسی می‌کردم و لیست را با خود می‌بردم و برای استخراج سوابق به ساواک می‌دادم پس از پایان تصویب علم لیست وکلای انتخابات به شهرستان‌ها داده می‌شد فقط افرادی که در این فهرست بودند از صندوق بیرون می‌آمدند.» بنابراین این روشی بود که در تاریخ پارلمان‌تاریسم در ایران پهلوی به کاربرده می‌شد.

مجید تفرشی

پژوهشگر آرشیو کتابخانه لندن

«شرایط ایران در مجلس نوزدهم بر اساس گزارش‌های ماموران انگلیسی با تکیه بر گزارش منتشر نشده آن‌ لمبتون»

* این مجلس به دلیل فرمایشی بودن آن نباید بی‌اهمیت تلقی شود و آن را نادیده بگیریم. در این مجلس دوران جدیدی در ایران شروع می‌شود و محمدرضاشاه بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به صورت یک قدرت مطلق مطرح شده و با برکناری سپهبد زاهدی قدرت اول کشور می‌شود که این حضور دیکتاتور‌مابانه، شاه ایران را وارد دوران جدیدی می‌کند و این اعلان حضور شاه مجلس 19 را به شکل فرمایشی درمی‌آورد که البته بررسی تحولاتی که به امر شاه و نظارت دولت از سوی مجلس 19انجام می‌شود قابل اهمیت است.

* در بین گزارش‌های آزاد شده آرشیو بریتانیا 700 تا 800 برگ مربوط به سال 1956 و به ویژه به مسایلی که در اوج انتخابات مجلس نوزدهم مطرح است، وجود دارد که این گزارش‌ها مکمل هم هستند اما دو گزارش مهم در بین این اسناد دیده می‌شود که یکی گزارش آن لمبتون در زمان انتخابات مجلس 19 در ایران و دیگری گزارش سفیر وقت بریتانیا درباره اوضاع نگران‌کننده کشورمان است.

* در مجلس 19 و به‌‌ویژه بعد از کودتای 28 مرداد روابط ایران و بریتانیا بسیار حایز اهمیت است زیرا بعد از دولت محمد مصدق سفارت بریتانیا بار دیگر در ایران بسیار فعال می‌شود و حتی ماموران سفارت در جای جای ایران به جنب و جوش درمی‌آیند که این پویایی سفارت و افراد وابسته به سفارت بریتانیا در ایران در گزارش‌های سفیر وقت بریتانیا مکرر به چشم می‌آید اما از این مجموعه گزارش‌ها از سوی راجر استیونس، سفیر بریتانیا گزارش مهم دیگری نوشته شده است که به ساز و کار انتخابات مجلس 19، بی‌نظمی‌ها و تقلب‌های رخ داده در انتخابات و میزان رضایت عمومی مردم را از شاه  نگران‌کننده می‌داند. این گزارش سفیر نشان‌دهنده این است که بریتانیا به عنوان دوست و حامی شاه از قدرت‌گرایی محمدرضا پهلوی متحد استراتژیک خود نگران است.