آمریکا عربستان تهاجمی شده را تا کجا تحمل می‌کند؟

سعودیها در میان بهت و حیرت همگان و همچنین مقامات سازمان ملل، عضویت دو ساله خویش در شورای امینت را نپذیرفتند. مسئله صرفاً این عدم پذیرش نیست، مسئله کیفیت برخورد آنها با موضوع و نحوۀ استدلال شان نیز هست. اصل این عدم پذیرش و به ویژه دلایل ذکر شده توسط آنان که توسط وزارت خارجه این کشور بیان شد، نقطه عطف بزرگی در سیاست خارجی این کشور است.
عدم کارآیی شورای امنیت در برخورد با مسائل جهانی، عدم حل مسئله فلسطین، عدم توان آنها در خلع سلاح اتمی منطقه و بالاخره عدم اراده جدی آنها در برخورد با رژیم سوریه از جمله دلائلی است که در بیانیه آنان آمده است. چنین سخنانی بیشتر به سخنان قذافی شبیه است تا سعودی. کسانی که با تفکرات و جهان بینی سعودی ها و کیفیت سیاستگذاری آنان آشنا هستند به خوبی میدانند که این همه در تعارض و بلکه در تضاد کامل با روش قبلی آنها است. کسانی که پیوسته می کوشیدند بیشترین توافق و هماهنگی را به سیاستهای م :. 8)لط جهانی داشته باشند، هم اکنون به گونه ای دیگر عمل می کنند و سخن می گویند. عجیب اینجاست که آنان حاضر بودند هر بهایی را برای این توافق و هماهنگی بپردازند و هر اتهامی را به جان بخرند اگرچه مزدوری و وابستگی باشد.
فارغ از تمامی این نکات اصولاً در طول تاریخ سازمان ملل هیچگاه هیچ کشوری از پیشنهاد عضویت در شورای امنیت انصراف نداده است. مهمتر آنکه در اواخر دهه نود قرن گذشته سعودی ها با تمامی امکانات کوشیدند به عضویت این شورا در آیند و چنین معروف است که چهار سال پیشتر کوشیدند با پرداخت رشوهای کلان به لبنان جایگزین این کشور در این شورا شوند.
حال باید دید چرا چنین شده است و سیاست سعودی به کدامین سوی می رود؟ این موضوع در ابعاد مختلف با منافع و مصالح ما اصطکاک دارد. هم به دلیل جغرافیایی، منطقه ای و ژئوپولیتیکی و هم به دلیل موقعیت سعودی در مجموع جهان مسلمان و به ویژه ارتباط وثیق با فعالیت های تروریستی و تکفیری موجود. اعم از آنکه در منطقه ما باشد و یا خارج از آن. و نیز ارتباط اش با تمامی مراکز صدور فتاوای جهادی و ضدزن و مشمئزکننده.
به اختصار نکاتی را متذکر میشود:
1- از هنگامی که عبدالعزیز، بنیانگذار کشور سعودی، به قلع و قمع اخوانی های وهابی مخالف خود پرداخت و رهبرشان، فیصل الدویش، را به قتل رسانید، پادشاهان این کشور در زمینه سیاست خارجی پیوسته سیاستی عمیقاً محافظه کارانه داشته اند.
داستان بدینگونه است. عبدالعزیز با تحریک و کمک انگلیسی ها در دهه بیست قرن گذشته تمامی منطقه حجاز و دو شهر مکه و مدینه را که تحت سلطه شریف حسین بود، تصرف کرد. لشکریان او عبارت بودند از بدویان وهابی. پس از تصرف این دو شهر و براندازی تمامی رقبای موجود در سرزمین وسیع عربستان، او کوشید تا کشور واحدی تأسیس کند و لازمۀ این کار تن دادن به سلسله الزاماتی بود که در تعارض با افکار و اعتقادات اخوانی های وهابی قرار داشت و این مخالفت آنان را برانگیخت.
از مهمترین دلایل مخالفت آنان رابطه گرم و صمیمانه عبدالعزیز بود، با انگلیس ها و نیز اینکه اینان برای ابلاغ آئین وهابی می باید از مرز عبور کنند و مشرکان کشورهای همسایه را با قوه قهریه و شمشیر به دین خود در آورند. حال آنکه عبدالعزیز هم به حمایت مالی، سیاسی، تسلیحاتی انگلیسی ها نیاز داشت و هم انگلیس مخالف حمله وهابیان به قلمرو همسایگان خصوصاً اردن و عراق بود که در آن زمان تحت سیطره شان قرار داشت. او نمی خواست و نمی توانست برخلاف نظر آنان عمل کند.
کشمکش بین عبدالعزیز و وهابیان معترض در نهایت به جنگ انجامید. او بسیاری از آنان را کشت و برخی را گوش و بینی برید و داستان پس از کشته شدن رهبران آنان، خاصه الدویش، که قبلاً از فرماندهان ارتش عبدالعزیز بودند، خاتمه یافت.
سیاست خارجی سعودی از همین نقطه است که شکل می گیرد. اصل برای آنان جلب حمایت و رضایت قدرتهای غربی، در آن زمان انگلیس و سپس آمریکا و انگلیس، مماشات با همسایگان و قدرتهای محلی و منطقه ای بود.
2- خصلت عمیقاً محافظه کارانه سیاست خارجی سعودی دلایل دیگری هم دارد. عبدالعزیز شخصاً «بدو» بود با تمامی ویژگیهای بدو. علت موفقیت اش هم همین بود. فرزندانش هم چنین بودند. آنها فرزندان صحرا بودند و میراث داران فرهنگ بدوی. واقعیت این است که ثروت و رفاه و نعمت بعد از نفت نیز این اخلاق و رفتار و طرز فکر را چندان تغییر نداد.
عبدالعزیز نسبت به انگلیسی ها به شدت احساس اعجاب داشت و این موضوع را صریحاً بیان می کرد. مشاور شخصی او در امور سیاست خارجی، "حافظ وهبه" که اصلاً مصری بود اما به خدمت عبدالعزیز در آمد، در کتاب معروفش "جزیرة العرب فی قرن العشرین" این نکته را در جای جای کتاب بیان می کند و می گوید گذشته از اعجاب، او بدانها اعتماد فراوانی داشت.
یک بدوی به طور طبیعی نسبت به همسایگانش سوءظن دارد. این سوءظن به همراه آن حسن ظن و اعجاب، موجب تقویت وابستگی عبدالعزیز به انگلیس ها شد که تا آخر عمر دوام یافت. جالب اینجاست که این جریان محمل دینی هم یافت. در رقابت سهمگین بین قدرت غربی و قدرت بالنده نظام کمونیستی قبل و بعد از جنگ دوم جهانی، رهبران سعودی به دلائلی دینی غرب را فرشته نجات و کمونیستها را مظهر شر و بدی تلقی کردند. خواه این کمونیستها از آن شوروی و بلوک شرق باشند و یا وابستگان و مزدوران منطقه ای شان.
3- در اواخر دهه سی قرن گذشته شرکت نفتی کالیفرنیا نفت را در عربستان کشف کرد و مهمتر آنکه دریافت که این سرشارترین منابع نفت شناخته شده است و به همین علت آمریکایی ها به اقداماتی جهت مصون ساختن سعودی از تعرض آلمانها در اثنای جنگ دست یازیدند.
در روزهای پایانی جنگ ملاقاتی بین عبدالعزیز و روزولت در ناو آمریکایی صورت گرفت. از آن پس پیوندی عمیق بین این دو کشور ایجاد شد تا بدانجا که آمریکا کم و بیش جایگزین انگلیس شد. اگرچه انگلیس به دلیل آشنایی عمیق و همدلانه اش با ویژگیهای استثنایی سعودیان کماکان به حضور خود ادامه داد.
این آشنایی، سیاست سعودی را محافظه کارتر و غرب محورتر کرد. همزمان سیاست غرب و خصوصاً آمریکا و انگلیس را نسبت به سعودی مدارا مدار ساخت و آنچه را که از دیگران تحمل نمی کردند، از آنان می پذیرفتند.
در سال 1953 عبدالعزیز درگذشت. فرزندش سعود جانشین شد. به لحاظ خوی بدوی او شبیه ترین فرزند به پدرش بود اما کیاست و قابلیت های وی را نداشت و لذا کشور با مشکلات فراوانی مواجه شد. اما مهم این بود که سیاست خارجی سعودی شکل گرفته و بلکه نهادینه شده بود.
در اواخر دهۀ پنجاه و اوایل دهه شصت رابطه قهرمان آن دوران جهان عرب، ناصر و سعودیها به شدت متشنج شد. نفوذ اندیشه چپ و احزاب چپگرا در منطقه و در داخل سعودی اوضاع بغرنجی ایجاد کرده بود. اصل برای آنها که در آن ایام به ثروت نفتی هم دست یافته بودند تکیه :. 7.ه غرب و اجتناب از برخورد فیزیکی مستقیم با مخالفان و رقبای منطقه ای بود. اصل دیگر این بود که بکوشند با پادرمیانی و پرداخت پول و بعضاً باج، مشکلات اطراف خود را حل و فصل کنند.
مسئله حفظ وضع موجود بود و نه بیشتر. آنها به ناگهان به ثروتی سرشار رسیده بودند و مایل نبودند کسی عیش شان را منغص کند. مجموع شرایط تاریخی و تربیتی فکری و تجربی و بلکه دینی، آنان را به چنین نتیجه ای رسانیده بود.
چنین خط مشی ای در زمان معمار عربستان نوین، ملک فیصل، تبلور بیشتری یافت. شکست ناصر در سال 1967 و نیمه پیروزی و نیمه شکست 1973 که صحنه را برای حضور فعال و حتی ماجراجویانه سعودی آماده کرده بود، هم نتوانست در این خط مشی تغییر مهمی ایجاد کند. اصل کماکان همراهی با غرب و تلاش برای آرام کردن محیط های مجاور جهت بهره بردن از زندگی بود. آنها به عکس برخی از رهبران عرب تولیدکننده نفت چون صدام و قذافی، اهداف سیاسی و بلندپروازانه را به کنار گذاشته بودند.
نگارنده مکرر از دیپلماتها و سفرای عرب و حتی سفرای همسایگان جنوبی مقیم در تهران، شنیده ام که اصل برای سعودی و شیخ نشین ها آرام کردن وضع و اجتناب از ورود به هر مسئله ای است که علنی شدن آن ایجاد هیاهو می کند. بعضاً لحن این دیپلماتها گلایه آمیز بود بدین معنی که می گفتند با چنین روشی آنها صورت مسئله را پاک می کنند، اما مسئله همچنان وجود دارد و ممکن است به گونه ای غیرقابل پیش بینی سر باز کند. همچنانکه در حمله صدام به کویت اتفاق افتاد.
4- با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران این سیاست به چالش افتاد. مخصوصاً که رئیس جمهور وقت آمریکا «کارتر» اراده ای جدی برای حمایت از سعودی ها نداشت و بعضاً سخنانی گفت که آنها را رنجانید و بلکه لزرانید. این مشکل با انتخاب ریگان حل شد و توافق معروف بین ریگان و سعودیها در مورد افغانستان و مقابله با کمونیست ها و شوروی خود مهمترین پشتوانه حمایت بدون چون و چرای آمریکا بود. مضافاً که مسائل دیگری چون مقابله با ایران و کمک به عراق به این جریان کمک میکرد.
در طی جنگ 1991 سعودی ها یکبار دیگر به اهمیت حیاتی در حوزۀ حمایتی بلوک غرب و آمریکا بودن، پی بردند. این جنگ موجب پیدایش "سلفی گری جهادی" و سپس "تکفیری" شد. این سلفیت صحنه داخلی و دینی را در سعودی به شدت تحت تأثیر قرار داد. اما این همه تغییری در سیاست خارجی آنان در دهه 90 به دنبال نیاورد.
حادثه 2001 یک شوک بزرگ بود. اهمیت مسئله صرفاً در وقوع آن نبود که سعودیان متهمان ردیف اولش بودند. مسئله مهمتر فشار بعدی آمریکایی ها برای باز کردن و مدرن کردن ساختارهای جامعه سعودی و اصلاح نظام سیاسی، مدیریتی و آموزشی آن بود.
در کنار این همه اندیشۀ سلفی جهادی از درون وهابیت موجود در جامعه سعودی، سربرآورد. جدیترین جریان حادثه "جهیمان العتیبی" و اشغال مسجدالحرام در 1979 بود. اما در آن زمان این جریان سرکوب و کم و بیش فراموش شد. اما این بار پشتوانۀ "افغان العرب" بازگشته از افغانستان را به همراه داشت. مضافاً که حضور پرررنگ نظامی غربی ها و آمریکایی تحریک کننده بود. به جز این همه، سلفیت وهابی آن ایام صبغه ای ضدغربی و ضدآمریکایی یافته بودند. به ویژه که این سلفیت سنتزی بود از افکار سیدقطب و وهابیت ابن عبدالوهابی نخستین و نه وهابیتی که عبدالعزیز تعدیل و تئوریزه کرده و به ایدئولوژی نظام حاکم بدل ساخت.
نحوه برخورد تحقیرکننده آمریکایی ها و شخص بوش با اعراب و خاصه سعودی ها زمینه اجتماعی مناسبی برای جذب این افکار به وجود آورده بود.
این جریان مشکلات فراوانی در جامعه سعودی ایجاد کرد. هم به لحاظ اجتماعی و سیاسی و هم به لحاظ دینی و آموزشی. انفجارهایی در ریاض و برخی شهرهای دیگر رخ داد. اگرچه دولت کوشید به آمریکا نشان دهد که همچون آنها قربانی تروریسم است؛ اما این جریان به گونه ای دیگر سیاست خارجی سعودی را متأثر ساخت.
جنگ دوم عراق و آمریکا در 2003 اتفاق افتاد. سعودیها موافق این جنگ نبودند. از نظر آنها اوضاع با 1991 به کلی تفاوت داشت. با توجه به اوضاع شکنندۀ داخلی، خود نمی دانستند چه رخ خواهد داد مضافاً که هر نوع تغییری در عراق به مثابۀ تهدیدی علیه آنان بود. آمریکاییها می خواستند عراق را به عنوان مدل مطلوب در جهان عرب درآورند، جامعه ای باز و دموکراتیک.
صدام سقوط کرد. در جامعه جدید شیعیان و کردها به موقعیتی نسبتاً متناسب با شأن تاریخ و جمعیتی خود دست یافتند. دموکراسی چنین ایجاب می کرد. سعودی نمی توانست به روشهای دموکراتیک اعتراض کند. بهترین بهانه قدرت یافتن شیعیان و نیز توسعه نفوذ سیاسی و مذهبی ایران بود. در این هنگام حجم عظیمی از تبلیغات دینی و سیاسی سر بر آورد که عمدتاً با ابتکار سعودی ها بود. در همین زمان است که مسئله «هلال شیعی» و بازسازی "امپراطوری فارسها" و "ظهور مجدد صفویان" مطرح می شود. در کنار این جریان تمامی میراث ضدشیعی موجود در تاریخ و فرهنگ و ادبیات غیرشیعیان دوباره زنده می شود و به صحنه می آید.
5- سقوط صدام به واقع سیاست سنتی سعودیان را در قبال مسائل منطقه ای تغییر داد. این تغییر هم به جهت حل مسائل داخلی بود. در آنجا که به گروههای برانداز سلفی راجع می شد و هم اینکه احساس می کردند در شرایط جدید نمی توانند به آن سیاست مدارای با همگان تا حد امکان و وساطت برای آرام کردن آشوب های تهدیدکننده، ادامه دهد. سیاست و لحن ایران در نیمۀ دوم قرن حاضر این جریان را تشدید می کرد.
برای نمونه سعودی در عراق در کنار و بلکه در پشت زرقاوی و تمامی سازمانهای تروریستی ای که با مردمان عادی می جنگدیدند، قرار گرفت. هدف این بود که دموکراسی عراقی که به عنوانی ایده آل آمریکایی ها بود، به شکست کشانده شود.
شکست این تجربه به معنای شکست تمامی طرحهایی که به دنبال دمکراتیزه کردن کشورهای عربی بود. حال مسئله این بود که چگونه باید این تجربه ناموفق شود؟ با توجه به ساختار اجتماعی عراق و اصولاً منطقۀ عربی از نظر آنها بهترین عامل، راه اندازی جنگ طائفی بود.
حال این جنگ در کشوری چون عراق که شیعیان و اهل سنت آن پیوسته در کنار یکدیگر زیسته اند و با یکدیگر معاشرت و مزاوجت داشته اند چگونه می باید ایجاد شود؟ از طریق نامسلمان جلوه دادن شیعیان، عجم و ایرانی جلوه دادن شیعیان عراق و به طور کلی تمامی شیعیان، ترسانیدن افکارعمومی از ایران و خطر ایران و مسائلی دیگر از این دست. تا بدین وسیله پتانسیل ناراضی سلفی داخلی به خارج صادر شود و افکار عمومی منطقه در کنار سعودی در رقابتش با ایران قرار گیرد.
به مرور زمان عربستان در قبال عراق سیاست خصمانه تری در پیش گرفت. قتل عام وسیع مردمان عادی توسط افراد انتحاری و ماشین های بمب گذاری شده بیشتر شد و هزاران زن و کودک و پیر و جوان طعمه آن شدند. این انفجارها بعدها به مساجدها و حسینیه ها و حتی حرم مطهر عسکریین رسید و مسئله تا بدانجا پیش رفت که محکومان جنایی و زندانیان خطرناک را در مرز عراق و سعودی رها می کردند تا به هر جنایتی دست یازند.
در این میان بهار عربی اتفاق افتاد سعودیها به حداکثر کوشیدند تا مانع سقوط مبارک و پس از او جانشینش عمر سلیمان شوند اما نتوانستند. جامعه سعودی در ماههای اول تحت تأثیر این جریان قرار گرفت. در آن ایام فیلمی از شبکه های اجتماعی پخش شد که زنی سعودی را نشان می داد که از سفیر عربستان در قاهره می خواهد به او کمک کند تا سریعتر قاهره را ترک کند. در آن هنگام قاهره به دلیل قیام مردم علیه مبارک اوضاع آشفتهای داشت. اما سفیر با بی اعتنایی به او می گوید که نمی تواند کاری انجام دهد. نمایش این فیلم در آن دوران اعتراض جوانان را بدان دلیل که سفیر از درخواست یک شهروند سعودی بی تفاوت گذشته بود، برانگیخت. تا آنجا که رژیم مجبور شد سفیر را تغییر دهد. علیرغم آنکه سفیر از شخصیت های معروف بود.
مدتی بعد سعودیها تصمیم گرفتند از حالت انفعالی و تماشاگر درآیند. باز هم بهترین وسیله، دمیدن به نفرت طائفی بود. اوضاع ناآرام سوریه آنها را به دخالت تشویق کرد و به ناگهان انبوهی از فتاوای عالمان رسمی مبنی بر ضرورت و بلکه وجوب مبارزه با نظام «علوی» و «نصیری» حاکم به صحنه آمد و کوشید از تمامی داوطلبان چه سعودی و چه غیرسعودی مایل به جنگ با رژیم سوریه، به عناوین مختلف حمایت کند. مبالغ کلانی در اختیار امامان مساجد و مراکز اسلامی این کشور قرار داد.
از این گذشته سعودیها میدان داران اصلی ائتلاف های مختلف منطقه ای و بین المللی برای کمک به معارضان سوری بودند. بعضاً این تلاش های دیپلماتیک و کمکهای سخاوتمندانه آنها بود که غربیان را به اقدام علیه سوریه تشویق میکرد و به گفته برژینسکی این سعودی و قطر بود که آمریکا را به صحنه سوریه وارد کردند.
6- مهم در اینجا تغییر رویکرد سیاسی سعودی است. یک دهه است که از عمر این تغییر میگذرد و روندی کند و البته پیش رونده داشته است و انصرافش از پذیرفتن عضویت شورای امنیت، اوج آن است. کشوری که پیوسته می کوشید رفتاری هماهنگ با سیاست قدرتهای غربی داشته باشد و تا حد ممکن سیاستی انفعالی و بعضا نظاره گر در قبال مسائل منطقه ای اتخاذ کند و سیاست هایش را به طور غیرمستقیم اعمال نماید هم اکنون به گونه ای کاملا متفاوت عمل می کند.
البته تأیید ضمنی همزمان نماینده فرانسه در سازمان ملل از اقدام سعودی این شائبه را ایجاد می کند که این اقدام با هماهنگی حداقل پاره ای از قدرتهای بزرگ انجام شده است اما به هر حال این اقدام نوعی عدول از سیاستهای سنتی قبلی است.
مطمئناً این تغییر دلایل دیگری نیز داشته است که یکی از مهمترین هایش تغییر رهبران این کشور است. تربیت، اخلاق و فرهنگ سیاسی فرزندان بلافصل عبدالعزیز ایجاب می کرد که آنها در چارچوب همان سیاستهای سنتی عمل کنند. از سعود و فیصل گرفته تا خالد و فهد و شخص ملک عبدالله. اما نسل دوم در فضایی متفاوت رشد یافته و تنفس می کند. اگر چه شخصیتهای موثر موجود خاندان سعودی همچون بندر و سعود الفیصل و فرزندان نایف هم اکنون افرادی کم و بیش سالخورده هستند اما فضای ذهنی و تربیتی شان به طور مشخصی با فرزندان اصلی متفاوت است.
درست است که ملک عبدالله هنوز زنده است اما به دلیل کهولت و کسالت او بیشتر به مثابه قدرت سمبولیک حضور دارد و قدرت واقعی در دست نسل دومی هاست و عجیب اینجاست که این نسل و به ویژه وزیر خارجه که بیش از سه دهه است که در چارچوب سیاست سنتی عمل کرده، به سرعت سیاست خارجی را دگرگون ساخته است. و البته حضور کمرنگ آمریکایی ها در منطقه و تمایل شان به اتخاذ سیاستی انقباضی در سیاست خارجی را هم در این میان سهمی است.
تا آنجا که مسئله به ما مربوط می شود اینکه اتخاذ سیاست طائفی و تفرقه افکنانه و به تعبیر خودشان "ضدعجمی" در رأس سیاستهای منطقه ای سعودی ها خواهد بود. مضافاً آنکه سیاست خارجی آن به سیاستی امنیتی و بلکه کاملاً امنیتی، تغییر خواهد یافت و متأسفانه چنین شده است. این ایجاب می کند که شخصیتهای عمیقاً ضدایرانی و ضدشیعی قدرت بیشتری یابند و بلکه تمامی قدرت را قبضه کنند. در کنار این جریان تمامی کسانی که به تفاهم و تعامل و همکاری مایل هستند، منزوی می شوند. به احتمال فراوان اوضاع در بحرین و عراق سخت تر خواهد شد. این جریان گفتگوی با سعودیها را نیز سخت تر خواهد کرد.
پیش بینی اینکه واکنش آمریکایی ها به این نوع ناسازگاری سعودیها چه خواهد بود، دشوار است. اما مشکل می توان گفت که آنها در آینده عکس العملی نشان ندهند و بعیدتر این است که سعودیها قدرت مقابله با عکس العمل آمریکایی ها را داشته باشند. همان مشکلی که رژیم شاه در سالهای آخر سلطنت اش با آن مواجه شد و بهایش را پرداخت.
در این میان رابطه ایران و غرب و آمریکا می تواند از این زاویه نیز نگریسته و باز تعریف شده و اگر چنین شود، حتی به صورت جزیی و موردی، باز هم ژئوپولیتیک کل منطقه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. جریانی که سعودیها از آن وحشت دارند اما خود زمینه تحقق آن را فراهم کرده اند.
توضیح: این مطلب، پیش از این در تاریخ 2 آبان 92 در سرویس بین الملل خبرآنلاین منتشر شده است.