سوریه و سازمان منع سلاح های شیمیایی

1)     مقدمه: سازمان منع سلاح های شیمیایی[1]

سازمان منع سلاح های شیمیایی سازمانی مستقل مستقر در شهر لاهه (هلند) است که وابسته به سازمان ملل متحد نیست هر چند با سازمان ملل دارای قراردادهای متعدد همکاری است. این سازمان در سال 1997 با شعار «کار مشترک برای جهانی عاری از سلاح های شیمیایی»[2] تشکیل و مسئولیت اجرای کنوانسیون منع توسعه، تولید، ذخیره و استفاده از سلاح های شیمیایی و انهدام آنها را برعهده گرفت[3]. این کنوانسیون حق نگهداری سلاح های شیمیایی را برای هیچ کشوری به رسمیت نشناخته است و از این رو موفق ترین معاهده خلع سلاحی در نابودی یکی از دهشتناک ترین انواع سلاح های کشتارجمعی بوده است. به دلیل همین موفقیت نیز این سازمان در سال 2013 برنده جایزه صلح نوبل شد.

هر کشوری که کنوانسیون مذکور را امضاء و به تصویب برساند عضو سازمان منع سلاح های شیمیایی می شود. در حال حاضر این سازمان 190 عضو دارد که آخرین کشورهایی که به آن پیوستند دو کشور سومالی و سوریه بودند که هر دو در سال 2013 به کنوانسیون و سازمان پیوستند. رژیم صهیونیستی، میانمار، مصر، کره شمالی، آنگولا و سودان جنوبی 6 غیرعضو این سازمان هستند. دبیرخانه فنی، شورای اجرایی (41 عضو) و کنفرانس سالانه کشورهای عضو (تمامی کشورهای عضو) مهمترین و اصلی ترین ارکان تصمیم گیر و اداره کننده این سازمان محسوب می شوند.

از میان کشورهای عضو آمریکا، روسیه، لیبی، سوریه، هند، آلبانی، کره جنوبی و عراق به عنوان دارندگان اینگونه سلاح ها معرفی شده اند که 3 کشور هند، آلبانی و کره جنوبی موفق شده اند ذخایر خود را نابود کنند و ذخایر شیمیایی عراق نیز در جریان حمله و حضور نیروهای بین المللی در این کشور تخریب شد. کشورهای آمریکا، روسیه و لیبی نیز می بایست تا 29 آوریل 2012 (10 اردیبهشت 1391) ذخایر خود را نابود می کردند که موفق به این کار نشدند و کشورهای عضو سازمان در جریان شانزدهمین کنفرانس سالانه در آذر 91 (2011) با اتخاذ تصمیمی در این ارتباط ضرب الاجل هایی جدیدی را برای هر یک از این سه کشور تعیین کردند. [4]

امحاء برنامه سلاح های شیمیایی سوریه نیز موضوع این مطلب می باشد.

2)     الحاق سوریه به کنوانسیون

سوریه در 14 سپتامبر 2013 طی نامه ای به دبیرکل سازمان ملل متحد درخواست رسمی خود برای الحاق به کنوانسیون را اعلام کرد و بدین ترتیب 190امین عضو کنوانسیون شد. این کشور در نامه خود به دبیرکل سازمان ملل به صورت داوطلبانه اعلام آمادگی کرد که مفاد این کنوانسیون حتی پیش از لازم الاجرا شدن آن برای سوریه (براساس مفاد کنوانسیون یکماه پس از ارایه درخواست الحاق[5]) به مرحله اجرا گزارده شود. در همان روز وزراء خارجه آمریکا و روسیه پس از دو روز مذاکره در ژنو در خصوص تخریب برنامه سلاح های شیمیایی این کشور توافق کردند و موافقت نامه ای را تحت عنوان چارچوب توافق ژنو به امضاء رساندند که براساس آن ذخایر سلاح ها و مواد شیمیایی مرتبط با برنامه سلاح های شیمیایی سوریه می بایست تا سی ژوئن 2014 (9 تیر 93) به طور کامل تخریب شود. این توافق مبنای تصمیماتی شد که پس از آن در شورای اجرایی سازمان منع سلاح های شیمیایی در ارتباط با این موضوع گرفته شد. قطعنامه 2118 شورای امنیت نیز براساس همان تهیه و به تصویب رسید.

3)      نگاهی به تحولات مربوط به سوریه در سازمان منع سلاح های شیمیایی

الف) پیش از الحاق به کنوانسیون

آغاز مباحث مربوط به تحولات سوریه در سازمان منع سلاح های شیمیایی را می توان از اوایل تابستان 2012 دانست. در آن زمان اخبار ضد و نقیضی در مورد کاربرد سلاح های شیمیایی در درگیری های داخلی سوریه در رسانه های عمدتا غربی و عربی منتشر می شد که استناد برخی از کشورها به این گزارشات رسانه ای بعضاٌ موجب بروز تنش های لفظی بین کشورها در خلال نشست های غیررسمی می شد. در همان ایام نشست های هفتگی گروه کاری آماده سازی سومین کنفرانس بازنگری اجرای کنوانسیون[6] به ریاست سفیر الجزایر در جریان بود و در خلال این نشست ها برخی از کشورها به این گزارشات رسانه ای استناد می کردند.  سازمان در سپتامبر 2012 اقدام به انعقاد سند "ترتیبات تکمیلی"[7] در اجرای مفاد بند 27 بخش 11 ضمیمه راستی آزمایی[8] کنوانسیون[9] در مورد تشکیل تیم تحقیقات استفاده ادعایی در کشورهای غیر عضو با سازمان ملل متحد کرد.

در 19 مارس 2013 خبر استفاده از سلاح های شیمیایی در خان الاسد سوریه به صورت وسیعی در رسانه ها منتشر شد. یک روز پس از آن، دولت سوریه در اقدامی به موقع به صورت رسمی از دبیرکل سازمان ملل خواست که با تشکیل تیم تحقیقاتی در خصوص این حادثه تحقیق کند. متعاقب آن، انگلیس، فرانسه و قطر نیز درخواست های مشابهی علیه دولت سوریه ارایه کردند. در 21 مارس (روز اول فرورودین 92) دبیرکل سازمان ملل به صورت رسمی اعلام کرد که در نظر دارد تیم تحقیقاتی برای بررسی موضوع کاربرد سلاح های شیمیایی در خان الاسد را تشکیل دهد.

در 26 مارس 2013، دبیرکل سازمان ملل "آکه سلستروم" دانشمند سوئدی را به عنوان رئیس تیم تحقیقاتی معرفی کرد. تیمی که متشکل از 20 تن از کارشناسان UN, OPCW  و WHO  بود و از این تعداد 9 نفر از OPCW در آن حضور داشتند. ماموریت تیم تحقیقاتی تنها تحقیق در مورد "وقوع یا عدم وقوع کاربرد سلاح های شیمیایی" بود و تعیین مرتکبین آن جزء ماموریت های این تیم نبود.

در 27 مارس 2013 (7 فروردین 92) برای نخستین بار نشست فوق العاده شورای اجرایی[10] (سی و دومین نشست فوق العاده) در موضوع سوریه (نخستین و تنها نشست فوق العاده شورای اجرایی در ارتباط با یک کشور غیرعضو) برگزار گردید و ماحصل آن بیانیه رئیس وقت شورا (سفیر هند) در محکومیت کاربرد سلاح های شیمیایی به صورت کلی و محکومیت کاربرد این سلاح ها در سوریه بدون نام بردن از یکی از طرفین بود.

تیم تحقیقاتی در اواخر مارس 2013 تشکیل شده بود ولی اعزامش به سوریه به دلیل کارشکنی های غرب بیش از دو ماه طول کشید. در این مدت مذاکرات با دولت سوریه در خصوص ماموریت و شرایط این تیم در سوریه در جریان بود. تیم تحقیقاتی در نهایت در 18 آگوست (27 مرداد 92) وارد سوریه شد.

سومین کنفرانس بازنگری کشورهای عضو در نیمه دوم فروردین 92 (19 تا 30 فروردین) به مدت دو هفته برگزار گردید. فشار غرب برای ارایه بیانیه ای شدید و سیاسی بر علیه سوریه در این کنفرانس بی نتیجه ماند و در نهایت به چند بند کلی و بدون متهم کردن دولت سوریه و تنها اشاره ای کلی به تحولات سوریه محدود شد. جریان غرب به دنبال آن بود که در متن اصلی گزارش نهایی کنفرانس نیز به این موضوع پرداخته شود که با شکست مواجه شدند و در شب آخر کنفرانس نیز مجبور به عقب نشینی از مواضع خود شدند و به دنبال آن بیش از 20 کشور غربی با قرائت بیانیه های جداگانه از اینکه کنفرانس نتوانسته است موضعگیری مناسبی (به تعبیر آنها در محکومیت سوریه) در قبال سوریه داشته باشد، ابراز تاسف کردند.

تنها سه روز پس از ورود (در 18 آگوست) تیم تحقیقاتی به سوریه، حادثه غوطه[11] (در 21 مارس) در حومه شهر دمشق رخ داد که طی آن دولت سوریه متهم به کاربرد سلاح های شیمیایی علیه مخالفان شد. دولت سوریه با نشان دادن حسن نیت خود فورا با درخواست دبیرکل UN برای تحقیق در مورد این حادثه توسط تیم تحقیقاتی (که برای ماموریتی دیگر در سوریه به سر می برد) موافقت کرد. با وقوع حادثه غوطه، موج شدیدی در وقوع احتمالی جنگ توسط آمریکا و متحدانش بر علیه سوریه به راه افتاد.

در 22 جولای 2013 سخنگوی وقت[12]وزارت امور خارجه سوریه اعلام کرد که کشورش دارای ذخایر سلاح های شیمیایی است ولی آن را علیه شهروندانش استفاده نخواهد کرد و تنها در صورت حمله نظامی از آن استفاده خواهد کرد. با این خبر، فشارهای بین المللی بر سوریه تشدید شد. تیم تحقیقاتی پس از یک هفته [13]تحقیقات خود در مورد حادثه غوطه را تکمیل و سوریه را ترک کرد. گزارش این تیم در 25 شهریور 92 منتشر شد که در آن تایید شده بود که در حادثه 21 آگوست در غوطه از سلاح های شیمیایی استفاده شده است. در این گزارش هیچ اشاره ای به اینکه چه کسی از این سلاح ها استفاده کرده است نشد.

ب‌)   پس از الحاق به کنوانسیون(سپتامبر 2013)

اولین نشست فوق العاده شورای اجرایی[14] بعد از الحاق سوریه به کنوانسیون در 27 سپتامبر 2013 برگزار تصمیم مربوط به امحاء برنامه سلاح های شیمیایی این کشور از سوی این شورا گرفته شد. کمتر از یک روز بعد از این تصمیم، شورای امنیت سازمان ملل در نیویورک قطعنامه 2118 خود را در همین ارتباط به تصویب رساند. 

گزارش نهایی تیم تحقیقاتی در مورد کاربرد سلاح های شیمیایی در سوریه در تاریخ 13 دسامبر 2013 (22 آذر 92) در 80 صفحه منتشر شد. در این گزارش مجموعا 17 مورد ادعا عمدتا از طرف 4 کشور (سوریه، انگلیس، فرانسه و آمریکا) مورد اشاره قرار گرفته که از این تعداد تنها 7 مورد توسط تیم تحقیقاتی مورد بررسی میدانی قرار گرفته است. 9 ادعای دیگر (ادعاهایی مطروحه از سوی 3 کشور غربی) به دلیل فقدان شواهد و قرائن لازم مورد بررسی تیم تحقیقاتی قرار نگرفت. از 7 مورد ادعای بررسی شده نیز تیم تحقیقاتی استفاده از سلاح شیمیایی در 5 حادثه را تایید کرد که از این تعداد نیز 3 مورد حوادث مورد ادعای دولت سوریه علیه گروهای تروریستی مسلح در این کشور بود.

در اجرای تصمیم سی و سومین نشست فوق العاده شورای اجرایی و  همچنین قطعنامه 2118 شورای امنیت دومین سند ترتیبات تکمیلی بین سازمان منع سلاح های شیمیایی و سازمان ملل متحد در تاریخ 16 اکتیر 2013 به امضاء رسید و متعاقب آن تیم ماموریت مشترک[15] دو سازمان برای امحاء برنامه سلاح های شیمیایی سوریه تشکیل گردید. دبیرکل سازمان ملل پس از مشورت با مدیرکل[16] سازمان منع سلاح های شیمیایی خانم «سیگرید کاگ»[17] هلندی را به عنوان رئیس این تیم بین المللی و تحت عنوان هماهنگ کننده ویژه دبیرکل به شورای امنیت معرفی نمود که شورای امنیت نیز آنرا تایید کرد. با تشکیل تیم ماموریت مشترک و انتصاب هماهنگ کننده ویژه دبیرکل فرآیند امحاء برنامه سلاح های شیمیایی این کشور به صورت عملی آغاز گردید.[18]

تا آوریل 2014 شورای اجرایی سازمان منع سلاح های شیمیایی 9 نشست فوق العاده در ارتباط با تحولات مربوط به سوریه برگزار کرده است و در ارتباط با بخش های مختلف این برنامه بیش از 11 تصمیم گرفته شده است. در همین چارچوب مدیرکل به صورت ماهیانه گزارش هایی را به شورای اجرایی و همچنین به دبیرکل سازمان ملل متحد در ارتباط با تحولات و پیشرفت هایی که به دست آمده است، ارایه می کند. دولت سوریه نیز موظف است به صورت ماهیانه گزارش فعالیت ها و اقدامات خود در اجرای تعهداتش ذیل کنوانسیون و تصمیمات گرفته شده را به نشست های شورای اجرایی ارایه نماید.

4)     انتقال و انهدام مواد شیمیایی مربوط به برنامه سلاح های شیمیایی سوریه

براساس تصمیمات گرفته شده در نشست های فوق العاده شورای اجرایی برنامه سلاح های شیمیایی سوریه در دو فاز مختلف تخریب خواهد شد. بخش محدودی از این مواد[19] در خاک سوریه و توسط دولت این کشور و بخش عمده و اصلی آن با انتقال[20] به خارج از خاک سوریه با طی مراحل متفاوتی (در سه بخش جداگانه در خارج از خاک سوریه: بخشی در یک کشتی آمریکایی[21] و بخشی نیز در 2 شرکت انگلیسی و آلمانی از محل کمک های داوطلبانه این کشورها و 2 شرکت فنلاندی و آمریکایی که با برگزاری مناقصه انتخاب شدند) تخریب خواهند شد. تمامی این فعالیت ها چه در خاک سوریه و چه در خارج از این کشور تحت راستی آزمایی و نظارت نیروهای تیم ماموریت مشترک متشکل از نیروهایی از سازمان منع سلاح های شیمیایی و سازمان ملل متحد است.

5)     هزینه های انهدام برنامه سلاح های شیمیایی سوریه

هزینه های مربوط به راستی آزمایی فعالیت های مرتبط با سوریه در سال 2013 (به این دلیل که در بودجه سالانه سازمان برای این سال که در معمولا یکسال قبل از آن نهایی می شود، پیش بینی نشده بود) با تشکیل صندوق امانی و دریافت کمک های داوطلبانه کشورها تامین شده است. مجموعا حدود 8 میلیون یورو از سوی کشورهای مختلف به این صندوق واریز شد. هزینه های راستی آزمایی های مربوطه در سال 2014 بخشی برعهده دولت سوریه و بخشی نیز در بودجه سالانه سازمان برای این سال از محل حق السهم کشورها تامین شده است. هزینه های فعالیت های انهدام (مواد، تجهیزات و زیرساخت ها) در داخل خاک سوریه تماما برعهده دولت سوریه است. این کشور می تواند به این منظور به صورت دوجانبه اقدام به دریافت کمک های داوطلبانه نماید. هزینه های انهدام در خارج از خاک سوریه با تشکیل صندوق امانی ویژه ای و دریافت کمک های داوطلبانه کشورها تامین شده است. بخشی از باقی مانده صندوق امانی اول نیز با موافقت کشورهای کمک کننده به این صندوق واریز شده است. موجودی این صندوق (تا 17 فوریه 2014) حدود پنجاه و یک میلیون یورو (واریزی و وعده داده شده) می باشد. برای حمایت از فعالیت های UN در امحاء سلاح های شیمیایی سوریه نیز صندوقی ایجاد شده است که موجودی آن (تا 17 فوریه 2014)  بیش از 8  میلیون دلار آمریکا می باشد.

6)     سخن پایانی

کمتر از دو ماه تا رسیدن ضرب الاجل (9 تیر) امحاء برنامه سلاح های شیمیایی باقی مانده است. در مدت حدود 10 ماه گذشته از زمان آغاز عملیاتی امحاء این برنامه دولت سوریه علی رغم روبرو بودن با شرایط دشوار امنیتی در داخل کشورش و کمبود منابع مالی و انسانی، حداکثر تلاش خود را کرده است که بتواند به تعهدات خود ذیل کنوانسیون، تصمیمات شورای اجرایی سازمان منع سلاح های شیمیایی و قطعنامه شورای امنیت به موقع عمل نماید. اهمیت کاری که دولت سوریه کرده است زمانی بیش از پیش نمایان می شود که مقایسه شود با دولت آمریکا که علی رغم برخورداری از منابع مالی، انسانی، دانشی و فن آوری کافی دو سال پیش درخواست 10 سال زمان برای امحاء کمتر از 10 درصد از باقی مانده ذخایر سلاح های شیمیایی خود را نمود، ولی امحاء تمام برنامه سلاح های شیمیایی سوریه در کمتر از یکسال و علی رغم درگیر بودن این کشور در جنگ داخلی در حال انجام است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان بین المللی امحاء کامل این برنامه در حالت عادی حداقل به 10 سال زمان نیاز دارد.

با امحاء برنامه سلاح های شیمیایی سوریه این کشور پنجمین دارنده این سلاح هاست که تحت نظام راستی آزمایی سازمان منع سلاح های شیمیایی ذخایر خود را نابود کرده است. همچنین با تحقق این اتفاق مهم، گامی دیگر به سوی رسیدن به خاورمیانه عاری از تسلیحات کشتارجمعی برداشته شده است. این امر، ضرورت توجه جدی و بیشتر جامعه بین المللی به ذخایر تسلیحات کشتارجمعی و از جمله ذخایر سلاح های شیمیایی رژیم صهیونیستی را بیش از پیش نشان می دهد.

[1] Organization for Prohibition of Chemical Weapons (OPCW)

[2] - Working Together for a World Free of Chemical Weapons

[3] - Convention on the Prohibition of the Development, Production, Stockpiling and Use of Chemical Weapons and on Their Destruction (CWC)

[4] - آمریکا (تا سال 2023)، روسیه (تا سال 2015) و لیبی (تا سال 2016)

[5] - برای سوریه کنوانسیون رسما می بایست از 14 اکتیر 2013 لازم الاجرا می شد.

[6] - این کنفرانس در فروردین 92 به مدت دو هفته در لاهه برگزار گردید ولی آماده سازی برای برگزاری آن از یکسال قبل از آن آغاز شده بود. کنفرانس های بازنگری اجرای کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی هر پنج سال یکبار برگزار می گردد.

[7]Supplementary Arrangements

[8] - بند 27 بخش یازده ضمیمه راستی آزمایی: «در موارد استفاده ادعایی از سلاح های شیمیایی که یک دولت غیرعضو درگیر آن است و یا در سرزمینی که تحت کنترل یک دولت عضو نیست، سازمان چنانچه درخواست شد، باید همکاری نزدیکی با دبیرکل سازمان ملل متحد داشته باشد و منابع خود را در اختیار دبیرکل قرار دهد.»

[9] - کنوانسیون دارای سه ضمیمه می باشد: محرمانه، مواد شیمیایی و راستی آزمایی

[10] - شورای اجرایی سازمان به صورت سالانه 3 نشست عادی (Session) برگزار می کند. این تعداد تا سال 2013 حداقل 4 نشست عادی در سال بود. تا آوریل 2014 مجموعا 75 نشست عادی شورای اجرایی برگزار شده است. علاوه بر آن، این شورا می تواند نشست های فوق العاده (Meeting) نیز برگزار نماید که تاکنون 40 نشست فوق العاده برگزار نماید. از این تعداد 9 نشست طی حدود یکسال گذشته در ارتباط با موضوع سوریه بوده است.

[11] - Ghouta

[12] - آقای «جهاد مقدسی» که بعدا شابعه شد که پس از 14 سال (2012- 1998) فعالیت به عنوان سخنگوی وزارت خارجه سوریه از کار برکنار شده است.

[13] - در فاصله بین 26 تا 29 آگوست 2013 که هر روز به مدت 5 ساعت آتش بس بین طرفین درگیری برقرار بود تا تیم تحقیقاتی بتواند ماموریت خود را انجام دهد.

[14] - سی و سومین نشست فوق العاده شورای اجرایی

[15] OPCW-UN Joint Mission

[16] - احمد اوزومجو (Ahmet Üzümcü) (از ترکیه) - از سال 2010 این پست را در اختیار دارد و دومین دوره مدیرکلی وی نیز از ماه می سال جاری میلادی آغاز و تا سال 2018 ادامه خواهد داشت. وی از ابتدای تاسیس سازمان سومین مدیرکل سازمان پس از «بوستانی» از برزیل و «فیرتر» از آرژانتین است. 

[17] Sigrid Kaag

[18] - البته این فرآیند از مدتی پیش با اعزام تیم های بازرسی و راستی آزمایی سازمان منع سلاح های شیمیایی برای بررسی اطلاعات اولیه ارایه شده از سوی سوریه به این سازمان آغاز شده بود.

[19] - به همراه تجهیزات و زیرساخت های فیزیکی مربوط به این برنامه

[20] - تمامی این  مواد تا پایان آوریل 2014 به خارج از خاک سوریه منتقل خواهد شد. تا 23 آوریل حدود 90 درصد منتقل شده است.

[21] Cape Ray

دیپلمات و کارشناس مسائل بین الملل

4949