فقط اینگونه موفق می شویم

خودسانسوریِ خبرنگارانِ حرفه ای، ملاحظات رسانه های رسمی و همچنین نگاه ابزاری و مطامع سیاسیِ بنگاهدارانِ رسانه های بزرگ جهان هم کافی است تا کارِ خبرنگاران آماتور، شهروند خبرنگاران و نیز رسانه های کوچک، محلی و شخصی بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.
عکس و یا ویدئوهای خبری بدلیل وجه مستند، انتقال پیام در کوتاهترین زمان و نیز واگذاردنِ تحلیل و برداشت به بیننده، مخاطبان بیشتری جلب می کند. این احترام به حقِ انتخابِ مخاطب، حتی اگر ظاهری بوده و کنترل شده صورت پذیرد، موجب اقبال بیشتر جامعه به ابزارهای نوین ارتباطی و ترجیحِ آنها بر رسانه های رسمی است. این موضوع البته جای بحث فراوانی دارد.
عکس های خبری وابسته به موضوع (ژانر) و یا سوژه متفاوتند. رسانه ها غالبا عادت دارند برای مجموعه ای از تصاویرِ متعلق به یک رویداد، یک شرح عکس بنویسند. اما گاهی یک فریم عکس قادر است مجموعه ای از یافته ها و نا گفته ها را منتقل کند. مثل عکسی که عکاس روزنامۀ لس آنجلس تایمز آمریکا از افغانستان گرفت و توجه مرا جلب کرد. تصویری شاید عادی از یک مادر افغان به همراه دخترانش درون یک تاکسی و در شهر کابل. اینکه چرا عکاس و روزنامه لس آنجلس تایمز از میان صدها عکس، این تصویر را برای چاپ یا «روایتِ اوضاعِ فرهنگی افغانستان» برگزیدند، جای بحث دارد. اما من نگاه دیگری دارم.

ابتدا به تصویر نگاه کنیم. نه رانندۀ تاکسی و نه مادر حساسیتی به حضور عکاس و آنچه می کند، ندارند. مادر حتی به دوربین او خیره است. در عین حال دختران گویا توجهی به حضور عکاس ندارند و دیدنِ مانیتور تلفن همراه را ترجیح می دهند. پیداست که برای مادر که نمادی از نسلِ میانسال افغانستان است، «دیده شدن و شنیده شدن» مهمتر است و برای فرزندان او که نمایندگانِ نسل امروزند، «دیدن و شنیدن». توجه نسل قدیم (مادر) به محیط پیرامونی و حقیقی بیشتر است و توجه فرزندانِ او بیشتر معطوف به محیط مجازی است. جغرافیایی با قوانین و جمعیتی متفاوت با سرزمین افغانستان. جغرافیایی که حقیقی نیست اما واقعیت دارد. اینجا گفتگویِ بین نسلی صورت نمی گیرد و دختران گویی اصلا حضور مادر را احساس نمی کنند. حداکثر اینکه تحملش می کنند. خانواده در مشرق زمین، پیکره یکپارچه ای است. اما تصویر همین خانواده را اگر به دو بخش تقسیم کنیم (تصاویر دوم و سوم) گویی دو نسل از دو فرهنگ را روایت می کنیم.

من روزنامه نگارم اما تحلیلِ این تغییرات از ابعاد جامعه شناختی بسیار مهمتر است. گو اینکه پذیرش این تغییراتِ عمیق فرهنگی توسط هم راننده و هم مادر (که نماینده نسلی با باورها و رفتارهای متفاوت هستند) قابل تحلیل است. فراموش نباید کرد که محیطِ روایت شده، اگر چه به ظاهر تنها یک دهه است که تحت حاکمیت طالبان اداراه نمی شود، اما این فرقۀ تندرو هنوز چنان نفوذی دارند که حکومت برای تامین امنیت بیشتر به مذاکره با آنها نشسته است. عکاس لس آنجلس تایمز فقط اگر 13 سال پیش چنین خبطی می کرد، هرگز از خودرو پیاده نمی شد. عاقبتِ راننده و مادر که جای خود دارد!
اینجا بدی یا خوبیِ رویکردهای سنتی یا مدرن، یا دمکراسی و فناوری و ... موضوع سخن نیست. بیش از یک دهه است که ایالات متحده بر افغانستان حاکمیت مطلق دارد. چرا بودنِ آمریکا در صحنه افغانستان معادل با نبودِ طالبان نشد؟ اکنون آمریکایی ها هستند، طالبان هم هست، اما خیلی چیزها در افغانستان عوض شده است. تغییراتی از جنس فرهنگ که ایالات متحده آن را کافی می داند و به اختلاف نظرهای سیاسی با دولت افغانستان ترجیح می دهد. شک ندارم که در کنار اسلحه و ابزار نظامی، آمریکا مدیریتِ تغییرات فرهنگی و شکاف نسلی در افغانستان را از طریق فناوری های ارتباطی پیگیری کرده است. تغییراتی که ابدا در درونِ ساخت اجتماعی افغانها مدیریت نشده و نخواهد شد.
سهم فناوری در تغییرات فرهنگی و اجتماعی افغانستان قطعا از سهم حاکمیتی که ظاهرا دمکراتیک است، بیشتر است. سوال اینجاست که سهم کدامیک از دو عنصر «فناوری های ارتباطی» و «حاکمیتِ سیاسی» در تغییر یا مدیریتِ تغییرات فرهنگی بیشتر است. و کدامیک در تغییر سبک زندگی موثرترند؟
چه بخواهیم و چه نخواهیم فناوری های جدیدتر و سهل الوصول تری در راهند. حذف فناوری ممکن نیست اما کنترل و مدیریت آن امکان پذیر است. فناوری ابزار است. رسانه های ارتباطی از کفِ جامعه و بویژه نسل نو سرباز می گیرند. لذا به جای مقابله با آنها، باید این ابزار را شناخت، مهار کرد و با استفادۀ حداکثری از فرصت هایش تغییرات فرهنگی و نسلی را بگونه ای مطلوب مدیریت کرد.
گاه به جای نگاه پیچیده، باید ساده به معادله نگریست تا حل شود. اگر با رویکردهای صحیحی چون دولت الکترونیک و شبکه های ارتباطی در صدد کاستن از هزینه های اداری، توسعۀ نظام کشور داری و ترجیحِ ضابطه بر رابطه هستیم، باید باور کنیم که فناوری های ارتباطی در تنظیم رفتارهای اجتماعی و تغییرات فرهنگی هم ابزار قابل توجه و بسیار موثری هستند.
آری. گزینه ها واقعی، ساده و جوابده است. فناوری، تغییرات فرهنگی را مدیریت می کند. ما هم باید فناوری را مدیریت کنیم. دستی بالای دست. فقط اینگونه است که موفق خواهیم شد.