چگونه ایران جای خود را به ترکیه هدیه کرد

مقدمه
کردها در عراق از ابتدای دهه 1990 و سپس پس از سقوط نظام بعثی (2003) دارای وضعیت و موقعیتی متفاوت و غیرقابل قیاس نسبت به گذشته شده اند. در همین زمان و در گستره ای پهناورتر رقابت ها و تعاملات میان قدرت های منطقه ای در خاورمیانه از جمله ایران و ترکیه وارد فاز و مرحله جدیدی شده است که به نوبه خود هم بر تحولات رخ داده در مناطق کردنشین عراق موثر بوده است و هم در پاره ای از مواقع تحت الشعاع تحولات آن منطقه قرار گرفته اند. در یادداشت پیش رو به بررسی روابط کنونی دو کشور دوست اما رقیب ایران و ترکیه در قبال تحولات در منطقه مذکور بصورتی گذرا اشاره خواهد شد:
ایران و کردستان عراق
حکومت اقلیم کردستان عراق یکی از بازیگران کوچک و نوظهور در منطقه خاورمیانه محسوب می شود منطقه ای فدرالی که به دلیل شرایط خاص عراق، قدمت مبارزاتی و جنبشی کردها و همچنین ضعف دولت مرکزی این کشور توانسته است بسیار فراتر از یک حوزه فدرالی داخلی عمل کرده و عملاً دارای نیروهای نظامی، اداری و حتی دیپلماسی نسبتاً مستقل خود است. می توان گفت در قدرت گیری بیش از پیش کردها در تاریخ معاصر عراق، ایران دارای بیشترین نقش و تاثیر بوده است این حمایت ها در دو دوره متفاوت رخ داده است: از اواسط دهه 1960 تا هنگام انعقاد معاهده الجزایر (1975) در زمان محمد رضا شاه پهلوی و سپس در دوره پس از انقلاب ایران و بدنبال وقوع جنگ هشت ساله میان تهران و بغداد.
پس از دوران جنگ نیز همچنان ایران حامی اصلی کردها در عراق در تمام دهه 1990 به شمار می رفت هرچند در مقاطعی از این برهه کردستان عراق با جنگی داخلی مواجه شد و ایران نیز به همین دلیل از متحد اصلی و سنتی اش یعنی حزب دموکرات دورتر شد و به اتحادیه میهنی با رهبری جلال طالبانی نزدیک تر شد. اما با اینحال همچنان ایران حتی در فردای سقوط نظام بعثی هم حامی و کشور متحد کردها باقی ماند و بیشترین سطح تماس را نسبت به دیگر کشورها با این اقلیم برقرار کرد به نحوی که به عنوان نخستین کشور، کنسولگری هایش در اربیل (هه ولیر) و سلیمانیه را گشود که این امر در شناسایی دیپلماتیک و اعتبار سیاسی کردها هم در داخل و هم در خارج از کشور بسیار موثر بود. اما از این زمان کم کم توجه تهران از شمال عراق به سوی مرکز و جنوب این کشور بیشتر جلب شد چرا که شیعیان که بسیاری از آنان علاوه بر پیوند مشترک مذهبی سالها در ایران زندگی کرده و یا دارای روابط عقیدتی -سیاسی خاص با جمهوی اسلامی بودند توانسته بودند در سایه جمعیت بیشترشان به قدرت اول در کشور در حال گذار عراق تبدیل شوند. در نتیجه برای ایران این مساله به مثابه یک فرصت بی بدیل تاریخی به شمار می آمد (و همچنان می آید) چون می بیند بجای دولت صدام حسین که دشمنی سرسخت نیز برای ایران محسوب می شد یک دولت دوست و متحد با هویت خاص شیعه (هرچند نظام سیاسی در عراق سکولار است) روی کار آمده است که از منظر رقابت های هویتی در منطقه این به معنای افزایش قدرت ایران در موازنه با رقبای سنی اش (عربستان و ترکیه) است.
شاید همین عنصر هویتی - مذهبی و پررنگ تر شدنش به دلیل تحولات رویداده در دهه اخیر در خاورمیانه باعث گردیده است تا کم کم جایگاه کردها در نزد مقامات تهران نسبت به مقامات عرب شیعی عراق دچار نوعی تنزل شود امری که بصورت غیرمستقیم به مجال و فرصتی برای ترکیه تبدیل شده است تا در سایه آن به گسترش روابطش با اقلیم کردستان و تنگ کردن فضای نفوذ ایران در این منطقه دست زند. این روند را می توان گفت با شیبی ملایم و در عرض و طول بسیاری فاکتورهای دیگر تا به امروز همچنان ادامه داشته است.
ترکیه و کردهای عراق
اما بر خلاف روابط ایران و کردستان عراق که جدای از ریشه های گسترده و محکم تاریخی در دهه های اخیر نیز نسبتاً خوب و قابل توجه بوده است؛ ترکیه عمدتاً به عنوان همسایه شمالی کردستان عراق، دارای روابطی سرد، تیره و توام با حساسیت بسیار بوده است این وضعیت از سال 1984 که پ.ک.ک بطور رسمی مبارزه مسلحانه علیه جمهوری ترکیه را آغاز کرد و از کوهستان های شمال عراق (قندیل) برای این سنگر خود استفاده می کرد افزایش یافت این وضعیت حتی منجر به امضای معاهده همکاری امنیتی میان عراق و ترکیه (در زمان صدام) شد که به موجب آن دو طرف می توانستند کردهای شورشی را تا شعاعی چند کیلومتری در خاک کشور همسایه مورد تعقیب و حمله قرار دهند.
با سقوط نظام بعثی ترکیه یکی از نخستین و مهمترین مخالفان سرسخت تدوین قانون اساسی عراق بر اساس تفاسیر فدرالیسم و در نتیجه تشکیل منطقه فدرالی کردنشین در شمال این کشور بود. در همین راستا از 2003 تا 2007 ترکیه به شدت از قدرت گیری فزاینده کردها انتقاد کرد و حتی در پاره ای از موارد با در پیش کشیدن ادعای مالکیت بر شهر کرکوک عراق و کردستان این کشور را تهدید به لشکر کشی نظامی کرد. اما این وضعیت از سال 2008 با چرخشی قابل توجه در سیاست خارجی ترکیه مواجه شد. روی کار آمدن احمد داود اوغلو و در ایجاد این دگرگونی بسیار موثر بود طی سالهای 2008 تا 2011 روابط طرفین از تنش زدایی به سمت دوستی و یک اتحاد اولیه پیش رفت در همین زمان ترکیه به شدت بر افزایش سرمایه گذاری در کردستان عراق همت گمارد و عملاً جایگاه ایران به عنوان شریک اول اقتصادی در این منطقه را از آن خود کرد سپس با وقوع بهار عربی و تغییر دیپلماسی «تنش صفر با همسایگان» به «دیپلماسی حضور فعالانه و الگوساز» از سوی ترکیه، شاهد آن بودیم و هستیم که روابط آنکارا - اربیل به سمت یک رابطه حتی استراتژیک پیش رفته است به نحوی که ترکیه به رغم مخالفت آمریکا و دولت مرکزی عراق، اقدام به تاسیس خط لوله نفتی مشترک با کردستان عراق کرد و عملاً محور آنکارا - اربیل جایگزین محور آنکارا - بغداد و رقیب محور تهران - بغداد - دمشق گردید.
چشم انداز پیش رو

به نظر می رسد با توجه به اشتراکات گسترده فرهنگی، تاریخی و سابقه همکاری های قابل توجه سیاسی و نظامی موجود میان ایران و کردستان عراق و نیز گشایش اولیه در حرکت به سمت کاهش تحریم های بین المللی که می تواند باعث تنفس اقتصاد ایران و افزایش سرعت چرخ های به شدت پوسیده اش (در مقایسه با چرخ های اقتصاد ترکیه) شود؛ لازم است تا نوعی بازنگری برای ارتقای روابط میان دو طرف می بایست رخ دهد و ظرفیت های گسترده و استفاده نشده باقیمانده را مورد بهره برداری مشترک قرار دهند که این امر می تواند منجر به ایجاد یک بازی برد - برد برای طرفین شود و از طرفی در شمال عراق و موازنه ای که اینک کفه آن بیشتر به نفع ترکیه سنگین است را به یک حالت تعادل در میان مدت بازگرداند.

(اردشیر پشنگ پژوهشگر مهمان در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه)

منبع: همشهری ماه - شماره اسفند