ایران از آسمان تاریک شب هم سهمی ندارد!

آزاده پارساپور: سال 2009، سال ستاره‏شناسی نام گرفته است. یونسکو و اتحادیه بین‏المللی نجوم، امسال را به مناسبت چهارصدمین سال نخستین رصد تلسکوپی ستارگان توسط گالیله، سال ستاره‏شناسی خواندند. یکی از اهداف مهم اتحادیه بین‏المللی نجوم در این سال، مبارزه با آلودگی‏های نوری و آشنا کردن هرچه بیشتر مردم با آسمان شب و ستارگان است. طبیعتی که سال‏هاست با گسترش شهرسازی و نورپردازی‏های نادرست آن، کاملا از چشم شهرنشینان پنهان است. شعار سال نجوم این است: جهان برای کشف، از آن تو.

آسمان‌های تاریک در حال نابودی هستند و این برای ساکنان کره زمین، بحرانی جدی است، زیرا نه تنها در برنامه‏های رصدی و تحقیقاتی ستاره‌شناسی اختلال ایجاد می‏کند، بلکه بر سلامتی انسان، زیست بوم، امنیت، اقتصاد و مصرف انرژی نیز تاثیرگذار است.

به گفته کاترین سسارسکی، رئیس اتحادیه بین المللی نجوم، «این یک جشن جهانی نجوم، تأثیرگذار برروی جوامع و فرهنگ با تأکید جدی بر آموزش، مشارکت عمومی ‏و بکارگیری جوانان؛ و با رویدادهایی در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی در تمام طول سال ۲۰۰۹ خواهد بود.»

انجمن بین‏المللی آسمان تاریک بنا دارد تاریک‏ترین آسمان‏ها را در سراسر دنیا پیدا کرده و به محافظت از آنها بپردازد. با شروع سال 2009 انجمن‏ها و گروه‏های غیردولتی زیادی در کشورهای مختلف دنیا دست به کار شده اند تا راه‏هایی برای مقابله با آلودگی‏های نوری بیابند و به وسیله آموزش و جذب افراد علاقهمند، پیوند میان انسان و آسمان را قوت بخشند.

در کشورهایی مثل امریکا و انگلستان، مناطقی به عنوان «پارک آسمان تاریک» شناخته و نامگذاری شده‏اند که از هرگونه آلودگی نوری و ردپای نورانی تمدن، به دور هستند و بهترین نقاط برای رصد ستارگان و بازگشت به طبیعت زیبای شب. پارک‏های ایالت یوتا و پنسیلوانیا در امریکا، و پارک اسکاتلند را انجمن جهانی آسمان شب به رسمیت شناخته است.

سهم ایران از آسمان تاریک شب
با آغاز سال نجوم، در ابتدای سال میلادی که مصادف بود با 12 دیماه 1387، انجمن آسمان تاریک ایران نیز فعالیت خود را آغاز کرد. این انجمن سعی دارد در طی این سال با برگزاری سمینار، کارگاه‌های آموزشی و پژوهشی گامی ‏مفید در مبارزه با آلودگی نوری در ایران بردارد.

این انجمن بخشی را به نام «انجمن‌های آسمان تاریک» راه‌اندازی نموده که به تفکیک استان‌های کشور خواهد بود. به طور مثال در استان چهارمحال‌و‌بختیاری، انجمن ستاره‌شناسی شهرکرد به عنوان نماینده انجمن آسمان تاریک ایران فعالیت خود را آغاز خواهد کرد و با برگزاری همایش، سمینار و ارائه برشور و پوستر سعی در اجرای اهداف این انجمن دارند.

انجمن آسمان تاریک ایران برنامه‏های متنوع خود را بر اساس برنامه‏های انجمن جهانی آسمان تاریک و اتحادیه بین‏المللی نجوم ارائه می‏نماید. تمرکز اصلی بر روی سه برنامه اصلی است که در طی آن، میزان آلودگی نوری مشخص می‏شود. این برنامه‏ها در قالب «شکار ستارگان» یا «شمارش ستارگان» برگزار خواهد شد تا آگاهی عمومی ‏در مورد این معضل افزایش یابد.

این سه برنامه عبارتند از: «جهان در شب» (زمان اجرا: ماه مارس)، «طرح جهانی شمارش ستارگان» (زمان اجرا: اکتبر)، و طرح «چه تعداد ستاره؟» (زمان اجرا: ژانویه، فوریه، آوریل تا سپتامبر، نوامبر و دسامبر). این برنامه‏ها قرار است در زمان‏های ذکر شده به اجرا درآید و انجمن آسمان تاریک ایران نیز به تازگی اولین بخش این برنامه‏ها را به نام «چه تعداد ستاره؟» آغاز کرده است.

چه تعداد ستاره؟
هدف این پروژه در سطح جهانی آن، رصد‏های ساده نجومی‏، مانند رصد با چشم غیر مسلح است که در واحد دقیقه مطرح می‏شود. شایان ذکر است، موفقیت این پروژه وابسته به دریافت گزارش‏های زیادی از سراسر جهان می‏باشد و این بدان معنا است که هر رصدگر آماتور می‏تواند در این پروژه سهمی ‏داشته باشد.

در این پروژه دو صورت فلکی آسمان برای ساکنان نیمکره شمالی انتخاب شده‏اند و البته پیدا کردن هردو صورت فلکی نیز بسیار ساده است. یکی از این دو صورت فلکی، دب اصغر است چراکه دب اصغر در تمامی‏ سال مکانی ثابت در آسمان دارد. دومین صورت فلکی انتخاب شده که در این شب‏ها به سادگی قابل رویت است؛ جبار (شکارچی) است. پیدا کردن این صورت فلکی در آسمان شب چندان دشوار نیست چون سه ستاره هم ردیف و پرنور، که کمربند جبار را تشکیل می‏دهند در این شب‏ها به سادگی قابل رویت هستند.

برای ساکنان نیمکره جنوبی هم صورت فلکی جبار به دلیل داشتن ستاره‏های پرنور انتخاب شده است. ساکنان قطب شمال و جنوب امکان رویت این دو صورت فلکی را به صورت کامل ندارند. اما در این شب‏ها و به‏خصوص در نیمکره جنوبی یافتن این صورت فلکی بسیار ساده و آسان است. جبار دارای 7 ستاره پرنور است که سه ستاره آن وجهی زیبا را به آن بخشیده است.

برای شرکت در پروژه شمارش ستارگان، باید در شبی که ماه در آسمان نیست، با چشم غیر مسلح اقدام به شمارش ستارگان صور فلکی جبار و دب اصغر در آسمان شهر یا روستای خود کنید و سپس تعداد ستارگان صورت فلکی دب اصغر را با یکی از عکس‏های ارائه شده توسط انجمن -که در وب‏سایت آن موجود است- مطابقت دهید.

اما آیا می‏توان امیدوار بود که امسال حرکتی جدی برای مبارزه با آلودگی‏های نوری ایران انجام شود؟ شاید اکثر شهرهای بزرگ که هزینه بالایی را برای روشنایی شهر خود می‏پردازند، حاضر به خرج مضاعف برای کاهش این آلودگی‏های نوری نباشند.

پیدا کردن راه‏های ساده و کم خرج، می‏تواند بهترین نتیجه این بسیج همگانی باشد. برای مثال، گروه منجمان آماتور شهر سعادت‏شهر واقع در استان فارس، با همکاری شورای شهر خود پوشش‏هایی برای چراغ‏های خیابان شهر تهیه کرده‏اند تا از پراکنده شدن نور چراغ جلوگیری نماید. این امر هم جلوی تابش نور زائد به آسمان را می‏گیرد و هم از اتلاف انرژی جلوگیری می‏کند.