در مدرسه به کودکانمان چیز به درد خوری نمی‌آموزیم

عیب اصلی دستگاه آموزش و پرورش این است که مردان و زنانی متعلق به نسل قبلی، کودکان امروز را برای زندگی در جامعه فردا تربیت می کنند. برای همین است که آموزش و پرورش را بیش از حد محافظه کار می دانند. حتی عده ای پا را از این فراتر گذاشته و معتقدند که آموزش و پرورش رسمی معمولا خلاقیت ها را نابود می کند. وقتی که یک معلم با سماجت از دانش آموزان خودمی خواهد که فکر کنند، واقعا در آن لحظه چه تصوری از فکر کردن دارد؟ اغلب معلمان منظورشان این است که به حافظه ات فشار بیاور آنچه را که در کتاب نوشته و یا من در کلاس گفته ام بازگو کن! فکر کردن و خلاقیت آموختنی است. اگر فکر می کنیم که با تکرار این جمله که آموزش باید خلاق باشد می توانیم تغییری در شیوه آموزش جزم گرایانه مدارس ایجاد کنیم، راه به جایی نخواهیم برد. دانش آموز خلاق را معلم و برنامه آموزشی خلاق تربیت می کند. آیا برنامه های آموزشی ما در مدارس دانش آموزان را متفکر و پرسشگر بار می آورد؟ آیا معلمان ما می دانند چگونه دانش آموز را متفکر و خلاق بار بیاورند؟

خیالبافی - خلاقیت با تخیل آغاز می شود؛ اگر طناب هایی از ابرها آویزان بود... اگر بینی من روی سرم قرار داشت....اگر در انتهای انگشتم یک چشم داشتم ....اینها نمونه هایی از تخیلات کودکانه است که در ذهن کودکان جوانه می زند. ما به عنوان پدر و مادر و معلم، معمولا این تخیلات را سرکوب می کنیم و از کودک می خواهیم به جای خیالبافی به واقعیات فکر کند و درسش را بخواند و مشقش را بنویسد. فقط همین! در مدارس سنتی قالب های ساخته شده ای داریم که ذهن دانش آموز را بوسیله آنها قالب بندی می کنیم و اگر دانش آموزی نخواست یا نتوانست در این قالبها بگنجد از دید ما تنبل، کودن، سربه هوا و به درد نخور است. مطالعه سرگذشت دانشمندان و هنرمندان بزرگ بسیار عبرت آموز است. آلبرت اینشتین در دبستان معنی و مفهوم کلمات و عبارات را درست تشخیص نمی داد. معلمش او را عقب مانده ذهنی، غیر اجتماعی و همیشه غرق در رویاهای احمقانه توصیف می کرد، وی دوبار در امتحان ورودی دانشگاه پلی تکنیک زوریخ مردود شد! توماس ادیسون دانش آموزی بود که معلمانش از آموزش او در مدرسه عاجز مانده بودند. وی در تمام دوران تحصیل کم ترین نمره ها را از درس فیزیک می گرفت. اما بعدها موفق شد بیش از هزار وصد وپنجاه اختراع به جامعه بشریت عرضه کند که بیشتر آنها در زمینه علم فیزیک بود! معلم بتهوون می گفت: این پسر در طول زندگیش هرگز چیزی یاد نخواهد گرفت! معلمان جیمز وات مخترع ماشین بخار، او را فردی کودن توصیف می کردند! امیل زولا نویسنده بزرگ فرانسوی دانش آموزی تنبل بود که در مدرسه از درس ادبیات معمولا نمره صفر می گرفت! لویی پاستور در مدرسه یک دانش آموز متوسط بود و در دوره لیسانس در درس شیمی بین 22 نفر رتبه 22 را کسب کرد! می توان این فهرست را از روی سرگذشت دانشمندان و هنرمندان طولانی تر کرد.

تولید انبوه - واقعیت این است که مدارس سنتی که شبیه کارخانه های صنعتی هستند و محصولات انبوه و یکسان تولید می کنند جایی برای پرورش خلاقیت نیستند. چند روز پیش یکی از بستگان به من تلفن زد. پسرش در کنکور رتبه زیر 200 آورده . مشورت می گرفت که در انتخاب رشته به او کمک کنم. سوال اصلیش این بود که رشته اولش چه باشد؟ پرسیدم که خودش به چه رشته ای علاقه دارد ؟ گفت : بجث علاقه مطرح نیست. کدام رشته بهتر است؟ ....موقعیت این دانش آموز برای خانواده های ایرانی رشک برانگیز است. اما پرسش اصلی این است که این دانش آموز با این رتبه ممتاز چه مهارت هایی در مدرسه آموخته که در زندگی به کارش بیاید؟ آیا فارغ التحصیل برتر مدارس و دانشگاه های ما در نظام آموزشی شیوه طرح سوال و تفکر انتقادی را نمی آموزد؟ آیا می تواند ارتباطی بین آموخته ها و زندگی واقعی ایجاد کند؟ ما با بچه های خود چه می کنیم؟ کودکان شش ساله خود را که تفاوت چندانی با کودکان کشورهای توسعه یافته ندارند را تحویل سیستم آموزشی می دهیم و بعد از 12 سال در بهترین حالت نوجوانانی با مغزهای انباشته از اطلاعات پراکنده تحویل می گیریم. در مدرسه به قدری مغز بچه ها را از معلومات پر می کنیم که مجالی برای اندیشیدن پیدا نمی کنند. معلم مدرسه برای هر سوال کودک یک جواب قطعی در آستین دارد و فکر کودکان را در چارچوب های از پیش تعیین شده محصور می کند. ما در مدرسه جسارت را از کودکانمان می گیریم و تقلید و دنباله روی را جایگزین می کنیم. این گفته ممکن است به مذاق ما خوش نیاید که معلم و کتاب درسی خلاقیت را از بین می برند اما واقعا این اتفاق می افتد. البته بهتر است بگوییم اغلب معلمان و اغلب کتاب های درسی و به صورت نا خواسته چنین تاثیری روی دانش آموزان می گذارند. ممکن است این سوال مطرح شود : حالا که مدارس خلاقیت ها را نابود می کنند و از دانش آموز ماشین حافظه می سازند آیا بهتر نیست بچه هایمان را به مدرسه نفرستیم ؟ این یک پیشنهاد به غایت جسورانه است. نظر من این است که به جای تعطیلی مدارس ، بهتر است مدارس سنتی را نوسازی کنیم. به این ترتیب که برنامه درسی را از اسارت کتاب واحد درسی آزاد کنیم. معلم از جایگاه دانای کل فرود آید و نقش راهنمای دانش آموزان را بر عهده بگیرد. معلم به دانش آموزان جسارت طرح سوال را بیاموزد. دانش آموزان یاد بگیرند که باهم گفتگو کنند و از زوایای مختلف به یک موضوع نگاه کنند.

سرکوب خلاقیت - ادوارد دوبونو نویسنده اهل مالت که کتاب ها و مقالات زیادی در باره شیوه‌های فکر کردن و آموزش تفکر خلاق نوشته است، تفکر را توانایی بررسی یک موضوع از زوایای مختلف می داند. معلم کلاس چهارم ابتدایی در زنگ علوم از دانش آموزان می پرسد : شخم زدن با گاو بهتر است یا با تراکتور ؟ بچه ها یکصدا می گویند: با تراکتور. تنها یکی از بچه ها می گوید : آقا اجازه ، شخم زدن با گاو بهتر است! معلم قیافه متعجب به خود می گیرد و شلیک خنده بچه ها در پی آن کلاس را می لرزاند، دانش آموز متفاوت با شرمندگی سرجایش می نشیند. البته پاسخ این دانش آموز به پرسش معلم غلط نیست ، اما در سیستم آموزشی ما پاسخ غیر متعارف و هر جوانی که با متن کتاب درسی ناسازگار باشد غلط محسوب می شود. نگاه جزم گرایانه به متن کتاب درسی که در مدارس بسیار رایج است، چشمه خلاقیت را خشک می کند. برخی معلمان شگردهای خاصی برای ساکت کردن دانش آموز پرسشگر دارند. معلم درسش را تمام کرده و با خاطر جمعی می پرسد: سوالی نیست؟ دانش آموزی با چشمان درخشان از نیمکت جلویی کلاس بلند می شود و دستش را بلند می کند. سوال او ساده و درعین حال گیج کننده است. معلم خودش را از تک و تا نمی اندازد و پاسخ می دهد. توضیحات او که تمام می شود، دانش آموز سوالش را به شکل دیگری تکرار می کند. صدای معلم کمی تحکم آمیز می شود. این بار عمدا چند اصطلاح نامانوس در پاسخش می گنجاند. حالا نوبت اوست که دانش آموز کنجکاو را گیج کندو سرجایش بنشاند. معلم با تحکم و بی حوصلگی می پرسد : فهمیدی؟ و دانش آموز با صدایی پست می گوید: بله آقا فهمیدم ! دانش آموز از ترس ساکت می شود. نظام آموزشی ما بر این قاعده استوار است که معلم همه چیز را می داند. اکثر معلمان هم از این جایگاه همه دان راضی اند و برای حفظ جایگاه خود از روش های نادرستی استفاده می کنند.

پرسش های همگرا ، پرسش های واگرا - معلمان برای توجیه کار خود گاهی به جدول ضرب استناد می کنند و می گویند دو ضرب در دو همیشه می شود چهار و اگر دانش آموزی بگوید سه و نیم ، پاسخ او غلط است. پس برای هر سوال یک پاسخ درست و بی نهایت جواب غلط وجود دارد. البته در بعضی دروس چنین است ، اما مثلا در درس علوم برای هر سوال یک حواب مشخص وجود ندارد. بعضی از سوالها در کتاب های درسی واگرا هستند و جواب قطعی و یگانه ای ندارند و معلم نباید یک پاسخ را مطلقا درست و بقیه را مطلقا غلط بداند. در آموزش سنتی، معلمان دانش آموزان را وادار می کنند که به سوال های امتحانی جواب درست و قابل پیش بینی و مطابق متن کتاب بدهند اما در واقعیت و در زندگی برای یک سوال همیشه جواب سرراست و واحدی وجود ندارد وممکن است یک سوال ، چند جواب درست داشته باشد. برخی معلمان ابتدایی تا جایی پیش می روند که از دانش آموزان می خواهند که عین عبارت کتاب را با همان کلمات به عنوان پاسخ در ورقه امتحانی بنویسند و اگر یک کلمه جواب رسمی جا بیفتد و یا تغییر کند، نمره دانش آموز کم می شود. کاربرد افراطی این روش باعث مرگ خلاقیت و رواج حافظه محوری شده است. مفهوم فکر کردن در سیستم سنتی تحریک حافظه و یادآوری است. در مدارس ما معمولا حفظ کردن جانشین فکر کردن می شود. برگزاری امتحان به شیوه رایج قاتل خلاقیت است. تفکر خلاق «روشی است برای حل مساله از یک زاویه یا زوایای نامتعارف، غیرمتداول یا غیرسنتی». تفکر واگرا باعث بسط خلاقیت از طریق ارائه راه حلهای جدید برای حل مسأله می شود در حالی که تفکر همگرا که همان تفکر منطقی یا خطی است راه حلهای شناخته شده بر اساس عرف و عادات جامعه را در پاسخ به یک مسأله صحیح می داند. این روش آموزشی را می توان آموزش جزم گرایانه، آموزش معلم محور و آموزش کتاب محور نامید. در تفکر واگرا ، برای یک مساله راه حل های جدید و بدیع اندیشیده و خارج از عرف و عادت ارائه می شود . یکی از بزرگترین لطمه هایی که مدرسه به خلاقیت کودکان می زند ترساندن آنها از اشتباه است. در تفکر همگرا ، فرد از اشتباه و خطا پرهیز می کند، اما در تفکر واگرا به فرد فرصت اشتباه داده می شود.

کودک حق دارد اشتباه کند- اگر کودک شما در پارک زمین خورد او را شماتت نکنید. اگر جواب یک سوال درسی را غلط داد اخم نکنید. بچه ها حق اشتباه کردن دارند. معمولا بازی شطرنج را عامل بسط تفکر می دانند. اما در شطرنج برای خوب بازی کردن‌ فقط منطق، استدلال و تفکر سنتی کفایت می‌کند. در حالی که در زندگی واقعی اغلب مجبوریم از تفکر سنتی فراتر برویم و به هر مساله‌ای از یک یا چند زاویه تازه نگاه کنیم. در تفکر خطی، عادت کرده ایم که از نقطه «الف» به نقطه «ب» برسیم. در تفکر خلاق نتیجه پیشاپیش معلوم نیست. یکی از ساده‌ترین و رایج‌ترین تکنیک‌های تفکر خلاق ، بازخوانی صورت مساله است. در این شیوه به جای این که سعی کنیم به یک سوال ثابت جواب بدهیم، می‌توانیم صورت سوال را به کمک کودکان بازخوانی یا حتی اصلاح کنیم. مثلا اگر سوال مورد نظرمان این است که چگونه می‌شود از موقعیت «الف» به موقعیت «ب» رسید، می‌توانیم از خودمان سوال کنیم: آیا می‌شود در موقعیت «الف» تغییراتی به وجود آورد که به موقعیت «ب» شبیه‌تر شود؟ چنین سوال‌هایی حتی اگر به جواب نرسند، باعث می‌شوند ذهن‌ ما تحریک شده و به فکر کردن عادت کنیم.

در آموزش و پرورش بیش از همه جا حرف از تحول شنیده می شود. اما به نظر می رسد تصور روشنی از تحول در ذهن برنامه ریزان وجود ندارد. معنای واقعی تحول عبور از مدرسه سنتی و رسیدن به مفهومی از مدرسه است که تفاوت های دانش آموزان را به رسمیت بشناسد و راه را برای شکوفایی استعداد بچه ها باز کند. تحول یعنی به جای مدرسه و معلم و کتاب و... دانش آموز محور برنامه ریزی باشد. تحول یعنی رسیدن به کلاس درسی که دانش آموز در آن فعال باشد و معلم نقش راهنمای فعالیت های دانش آموزان را داشته باشد.

*کارشناس مسائل آموزشی

45234