حذف یارانه‌ها از نظر اقتصادی یک کار مفید و اجتناب‌ناپذیر است. هر چند باید مراقب بود که در شرایط کنونی ایران و در صورت کم‌توجهی به اهمیت برنامه‌ریزی در اجرای پروژه‌های ملی، این کار ممکن است با عوارض جانبی شدید به ویژه تورم، رکود اقتصادی و کاهش قدرت خرید مردم همراه باشد که باید برای کاهش این عوارض، برنامه‌ریزی کرد.
اتلاف انرژی در ایران بسیار زیاد است و هر کاری به جز حذف یارانه آن، نمی‌تواند این روند نادرست را اصلاح کند. البته برای این‌کار نباید به دنبال راهکارهای فوری و سریع بود. پرداخت یارانه‌های انرژی در ایران بیش از 50 سال سابقه دارد و حذف یک شبه آن، مانند یک شوک بزرگ به اقتصاد است که موجب مرگ فوری بسیاری از صنایع از جمله صنایع انرژی بر صنایع کوچک و دستی و صنعت گردشگری می‌شود. به همین دلیل است که بانک جهانی در مشاوره‌های خود به دولت ایران بر ملایم شدن شیب حذف یارانه‌ها تأکید می‌کند.
مسئله سهمیه‌بندی بنزین در ایران به این دلیل با موفقیت نسبی همراه شد که به کمتر از 30 درصد حامل‌های انرژی توجه داشت و همچنین براساس یک مدل محلی صورت گرفت. با این حال نمی‌توان اثرات منفی آن را نادیده گرفت. اگر آزادسازی قیمت بنزین به یکباره صورت می‌گرفت، امکان بروز تنش‌های اقتصادی و اجتماعی شدید وجود داشت.
اگر دولت ایران بخواهد قیمت همه حامل‌های انرژی را به یکباره افزایش دهد با هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی مواجه می‌شود. به عنوان نمونه شرایط اقتصادی ویژه‌ای فراهم می‌شود که مردم تمایل و توان مالی مسافرت را از دست می‌دهند. در این حالت صنعت گردشگری زمین‌گیر می‌شود و نمی‌تواند به این زودی‌ها روی پای خود بایستد اما اگر حذف یارانه‌ها به صورت تدریجی باشد و در بین راه با مراحلی همچون هدفمند کردن یارانه‌ها همراه شود، گردشگری ایران می‌تواند خود را به تدریج از وابستگی به یارانه‌های انرژی رها کرده و با توانمندی بیشتری به حیات خود ادامه دهد.
بانک جهانی همواره به کشورهای در حال توسعه پیشنهاد می‌کند که یارانه‌ها را با برنامه‌ریزی و مطالعات دقیق و نیز به صورتی حذف کنند تا اقتصاد آنها دچار بحران‌های شدید نشود.
اکنون دوره روش‌های افراطی که آقای میشل کامسدا از آن دفاع می‌کرد گذشته است و عصر خردگرایی اقتصادی است.
حذف یارانه‌ها در ایران، یک پروژه بسیار دشوار و حساس است. یکی از دلایل دشواری حذف یارانه‌ها از اقتصاد ایران، تک‌محصولی بودن و تک‌درآمدی بودن است. تجربه آزادسازی قیمت‌ها در کشورهای مختلف جهان نشان می‌دهد که این کار در ممالک نفت‌خیز مثل ایران بسیار دشوار است. اگر دولت ایران به جای آن که در طول سال‌های متمادی بر چاه‌های نفت و گاز تکیه زده بود کمی هم به توسعه صنعت گردشگری اهتمام می‌ورزید، امروز آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی کار به مراتب ساده‌تری بود؛ چون اقتصاد این کشور چند پایه‌ای می‌شد و حالت پایدارتری در برابر تغییر و تحولات می‌یافت. به عنوان مثال در کشورهای ترکیه و امارات متحده عربی، قیمت سوخت بسیار بالاتر از ایران است ولی هجوم گردشگران خارجی به این کشورها که تعداد زیادی ایرانی نیز در بین آنها دیده می‌شود، باعث شده تا گرانی بنزین و گازوئیل زندگی مردم این کشور را با اخلال مواجه نسازد. به همین دلیل بانک جهانی به کشورهای تک‌درآمدی مانند ایران توصیه می‌کند تا سایر ظرفیت‌های اقتصادی خود همچون گردشگری را تقویت کنند. با این کار، امکان رهایی از چنبره یارانه حامل‌های انرژی فراهم می‌شود.
یکی دیگر از توصیه‌های بانک جهانی برای انتخاب زمان مناسب آزادسازی قیمت‌ها، توجه به شاخص‌های رفاهی و اجتماعی جامعه است. بهترین زمان برای حذف یارانه‌ها در هر کشور، وقتی است که بیکاری در کمترین حد ممکن، رشد اقتصادی در وضعیت مطلوب و همچنین محبوبیت سیاسی دولت در بالاترین سطح ممکن باشد. پایین بودن تورم نیز یکی دیگر از شاخص‌هایی است که زمان مناسب برای آزادسازی قیمت‌ها را تعیین می‌کند. بی‌شک دولتمردان و نمایندگان مجلس ایران بهتر از هر کس می‌دانند که اکنون وضعیت این شاخص‌ها در ایران چگونه است. اگر این شاخص‌ها در وضعیت مطلوبی قرار ندارد، آزادسازی قیمت‌ها یک رفتار پرریسک خواهد بود و بهتر است آن را به فرصت مناسب‌تری موکول کرد.
در عین حال نباید نگرانی از عوارض آزادسازی قیمت‌ها، این پروژه را برای همیشه به تعویق اندازد. افزایش قیمت سوخت می‌تواند فعالان بسیاری مشاغل از جمله گردشگری را به نوآوری و یافتن راه حل‌های جدید تشویق کند. در حالی که استمرار شرایط کنونی نیز یکی از موانع نوآوری است.
مروری بر بحث‌های هدفمند کردن یارانه‌ها در ایران، نشان می‌دهد که آزادسازی را به معنای گران شدن برخی کالاها دز نظر می‌گیرند. حال آن که آزادسازی در مورد برخی کالاها در ایران، مانند اتومبیل، به معنای ارزان شدن این کالاهاست. صنعت گردشگری ایران از کمبود اتومبیل‌های ویژه گردشگران رنج می‌برد و شاید آزاد شدن قیمت‌ها و حذف محدودیت‌ها و تعرفه‌های شدید گمرکی، بتواند این نقیصه را برطرف کند.
*مشاور ارشد بانک جهانی
نظر شما