مهدی خاکی‌فیروز: زلزله اخیر شرق تهران، گرچه از نظر شدت لزره در مقیاس ریشتر از لزلزله‌های اخیر کرمان و کردستان کم‌اهمیت‌تر بود، ولی نزدیکی محل وقوع آن به پایتخت، ارزش خبری ویژه‌ای به آن بخشید.
تعدد مراکز ملی ثبت و بررسی زلزله باعث شد تا مسئولان مختلف، 3 مرکز متفاوت را برای این زلزله معرفی کنند؛ پاکدشت، شهرری و کهریزک. این زلزله براساس اعلام نظر مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران 12 کیلومتر درازا داشت و قدرت آن نیز 4 درجه در مقیاس ریشتر بود. زلزله‌ای که گرچه هیچ خسارت مادی و جانی بر جای نگذاشت، ولی موجی از نگرانی و آشفتگی در ذهن‌های آسوده مسئولان و مردم تهران به دنبال داشت.
«خبر» در گفت‌وگو با دکتر مهدی زارع معاون پژوهشگاه زلزله به بررسی اختلاف‌نظر در مورد کانون اصلی این زلزله احتمال بروز پس‌لرزه و دلایل مهم ثبت جهانی آن می‌پردازد.
آقای دکتر! آیا وقوع چنین زلزله‌ای را پیش‌بینی می‌کردید؟
هنوز دانش زلزله‌شانسی به جایی نرسیده است که کسی بتواند پیش‌بینی کند در جایی زلزله رخ می‌دهد یا نه. هرچند احتمال وقوع زلزله در مناطق جنوب و جنوب تهران را می‌دادیم. در این منطقه گسل‌های فعال متعددی وجود دارد که در محدوده آنها چندین زلزله تاریخی رخ داده است. دلیل خطر بالای وقوع زلزله‌های مخرب، نشانه‌های فعل بودن گسل‌ها در آن منطقه است. مشاهدات زمین‌شناسی و زمین‌ساختی و همچنین شواهد لرزه‌خیزی تاریخی، این منطقه را به منطقه‌ای خطرناک از نظر زلزله‌خیزی تبدیل می‌کند. حتی اگر سال‌ها و حتی قرنه‌های متمادی در آن منطقه زلزله رخ نمی‌داد. نمی‌توان آن منطقه را آرام به شمار آورد.
پیش از این برخی کارشناسان می‌گفتند اکثر گسل‌های تهران در مرحله سکوت لرزه‌ای قرار دارد و احتمال زلزله در پایتخت بسیار اندک است.
در مورد بودن یا نبودن سکوت لرزه‌ای، نمی‌توان به راحتی حکم صادر کرد. برای بررسی دقیق‌تر سکوت لرزه‌ای شاید بتوان در مورد برخی قطعه‌های یک گسل و با قید توان لرزه‌ای سخن گفت. هرچند بزرگای لرزه‌ای آن قطعه گسل نیز، دوره بازگشت دارد و سکوت لرزه‌ای، پدیده‌ای موقت است.
با این حساب با نظر برخی کارشناسان که می‌گویند زلزله ویرانگر تهران، 14 سال است که به تعویق افتاده، تا چه حد موافقید؟
در رسانه‌های گروهی بارها مطرح شده است که چون 172 سال از آخرین زلزله بزرگ تهران گذشته است، بنابراین 14 سال پیش باید زلزله‌ای ویرانگر در تهران تکرار می‌شد. شاید هدف از طرح این نظر، تذکر دادن به وضعیت خطرناک تهران از نظر لرزه‌خیزی است. ولی باید توجه داشت که برای رسیدن به این هدف، حق نداریم به گفتارهای آشفته و ارائه اطلاعات شبه علمی بپردازیم.
در بررسی دوره بازگشت زلزله در یک منطقه، نمی‌توان با اطلاعات ناقص به نتیجه‌گیری‌های دقیق رسید. عمده اطلاعات موجود زلزله‌های قبلی، مربوط به منطقه وقوع آن است نه گسل خاص. بیشترین مطالعاتی که تاکنون در گستره تهران انجام شده است، از همین نوع بررسی‌های ناحیه‌ای بوده‌اند که البته به دلیل عدم دسترسی به اطلاعاتی دقیق و پژوهش‌هایی مفصل‌تر، نتیجه‌گیری‌های آنها تقریبی است.
یعنی تاکنون هیچ مطالعه کامل و دقیقی در مورد زلزله‌های تهران و دوره بازگشت آنها صورت نگرفته است؟
البته از سال 1374 تاکنون، بررسی‌های محدودی در مورد گس کهریزک و گسل شمال تهران با استفاده از روش‌های دیرینه لرزه‌شناسی در پژوهشگاه زلزله و سازمان زمین‌شناسی صورت گرفته است. ولی حتی در مورد همین گسل‌ها نیز نمی‌توان مشخص کرد که دوره بازگشت زمین لرزه‌ای با بزرگای خاص بر روی هر یک از قطعات آنها چقدر است.
به هر حال 174 سال از آخرین زلزله مهیب تهران گذشته است و این یعنی یک خطر بزرگ و نزدیک!
زلزله 27 مارس 1830 در دماوند شمیرانات با بزرگای حدود 7 ریشتر، در منطقه شمال شرق تهران در دماوند، شمیرانات و جاجرود احساس شد و خسارت‌هایی بر جای گذاشت. اما مشخص نیست که کدام گسل، مسبب اصلی این زلزله است. هر چند به احتمال زیاد، این گسل مشامسب بود که این زلزله را ایجاد کرد. این زلزله در آن سال موجب ویرانی کامل شهر تهران نشد. بنابراین پیش‌بینی بازگشت زلزله‌های بزرگ پس از حدود 150 سال نمی‌تواند لزوماً در مورد این زلزله نیز صادق باشد.
پس به این ترتیب نمی‌توان گمانه‌زنی دقیقی از وقوع زلزله‌های ویرانگر تهران را ارائه داد؟
برای گمانه‌زنی دقیق‌تر، باید در هر یک از گسل‌های محدوده تهران و البته تمام مناطق شهری در فلات ایران به تدریج و با سرمایه‌گذاری مناسب، بررسی‌های دیرینه لرزه‌شناسی و باستان لرزه‌شناسی صورت گیرد تا بتوان برای هر گسل و بر روی هر قطعه از آن با استفاده از داده‌های دقیق، حداکثر توان لرزه‌زایی و دوره بازگشت مربوط را حدس زد. هر چند در چنین صورتی هم باید از احتمال وقوع سخن گفت و چه بسا، زمین لرزه‌ها با تأخیر یا تعجیل بر روی قطعه مشخصی از گسل رخ دهد. اینطور نیست که بتوان گفت زمین لرزه‌ای با بزرگای مشخص، باید دقیقاً در تاریخی مشخص رخ می‌داده و اکنون به تأخیر افتاده است.
با توجه به مجموع اطلاعات کنونی، شما تا چه حد خوش‌بین هستید که تهران در دهه 1390 دچار زلزله‌ای ویرانگر نشود؟
با اتکا به شواهد نوزمیساختی می‌توان نشان داد که پتانسیل زمین‌لرزه‌ای بیشینه در محدوده شهری تهران، بیش از آن چیزی است که تاکنون در بررسی‌های احتمالی از آن سخن گفته‌اند.
آیا زمین‌لرزه 4 ریشتری جنوب شرق تهران، نمی‌تواند یک هشدار برای ساکنان تهران باشد؟
زمین‌لرزه‌های جنوب تهران، اهمیت فوق‌العاده‌ای به لحاظ ریسک زمین‌لرزه در تهران و مناطق اطراف آن دارند. منطقه جنوب و جنوب‌شرق تهران جایی است که زمین‌لرزه‌های تاریخی سال 855، 864 و 958 در محدوده آن با بزرگای بیش از 7 ریشتر را به خود دیده است. ویرانی‌های تاریخی باقی‌مانده در شهرری، این زلزله‌ها را تأیید می‌کند اما زلزله اخیر را نمی‌توان چندان جدی گرفت چون زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای 4 ریشتر، در عمل از محدوده مطالعات پیش‌بینی زلزله بیرون هستند. چنین زلزله‌هایی به تعداد زیادی رخ می‌دهند و به بیرون‌زدگی گسل نمی‌انجامند. به سختی می‌توان چنین زلزله‌هایی را به گسل خاصی مربوط کرد. هرچند نزدیکی این زمین‌لرزه به جنوب تهران، می‌تواند یک هشدار خوب و یادآور لرزه‌خیزی بزرگ در تهران و حومه آن باشد.
شما زمان وقوع زلزله جنوب شرق تهران کجا بودید؟
با همکاران مرکز ملی پیش‌بینی زلزله در پژوهشگاه زلزله جلسه داشتیم. هدف آن جلسه، بررسی آخرین شواهد و روش‌های موجود برای پیش‌بینی و پیش‌یابی زلزله بود. پیشرفت دانش زلزله‌شناسی، توجه و امید ما را در مسیر پیش‌بینی زلزله بالاتر برده است. حتی اگر این هدف در نسل ما و همکارانمان عملی نشود، چون مسیر علمی مناسبی را طی می‌کنیم، به دستاوردهای نسبی مناسبی می‌رسیم که زمینه را برای نسل بعدی فراهم می‌کند.
هم‌اکنون سازمان‌های متعدد زلزله‌شناسی در ایران فعال هستند و این مسئله موجب تولید نتایج مختلفی در مورد منشأ زلزله اخیر شد. تاکنون از شهرری، پاکدشت و کهریزک به عنوان کانون اصلی زلزله جنوب‌شرقی تهران یاد شده است. به نظر شما منشأ اصلی این اختلاف‌نظرها چیست؟
همه اندازه‌گیری‌های فیزیکی، دارای خطا هستند. البته با افزایش دانش و دقت عمل کارشناسان و استفاده از تکنولوژی‌های جدیدتر، می‌توان این خطا را کاهش داد.
هرچند کم شدن میزان خطا، به معنی صفر شدن آن نیست. مؤسسه‌های مختلف براساس داده‌های مختلف و با روش‌های مختلف تحلیل، نقاط مختلفی را به عنوان کانون مرکزی این زلزله معرفی کردند. البته در مورد این زلزله، اختلاف‌نظر آنها بسیار کم بود. برخی شرق کوه بی‌بی‌شهربانو و برخی دیگر، غرب این کوه را کانون زلزله دانستند که حدود آن از درجه بین آنها فاصله هست. در مورد برخی دیگر از زلزله‌ها، تفاوت نتیجه‌گیری‌ها، بیشتر از این مقدار است.
در روزهای اخیر کامیاران و کرمان نیز شاهد زلزله‌هایی مشابه بودند ولی نزدیکی زلزله جنوب‌شرق تهران به پایتخت، باعث شد تا حساسیت بیشتری در مورد آن ایجاد شود. به هر حال 15 میلیون ساکن تهران و حومه، حق دارند در مورد ایمنی خود، سؤال‌های جدی مطرح کنند.
مگر مراکز تحلیل زلزله، اطلاعات خود را مبادله نمی‌کنند تا شاهد چنین تناقض‌گویی‌هایی نباشیم؟
تبادل اطلاعات صورت می‌گیرد ولی باید به روش‌های متفاوت تحلیل اطلاعات هم توجه داشت.
آیا کمبود و قدیمی بودن تجهیزات ایستگاه‌های لرزه‌شناسی در حومه تهران، باعث این اختلاف‌نظرها نشده است؟ برخی کارشناسان می‌گویند امکانات موجود فقط امکان لرزه‌شناسی دو بعدی را فراهم می‌کند و به دلیل فاصله زیاد بین ایستگاه‌ها، لرزه‌شناسی سه بعدی غیرممکن است.
از نظر ایستگاه‌های لرزه‌شناسی، وضعیت بدی نداریم. دستگاه‌های موجود، از بالاترین تکنولوژی‌های روز برخوردارند. با توجه به جمعیت تهران و لرزه‌خیز بودن آن، بیشترین دستگاه‌های لرزه‌نگاری نیز در نزدیکی تهران قرار دارند. البته سیستم لرزه‌نگاری، یک شبکه به‌هم پیوسته است و برای بهبود کارایی، بخش مخابراتی آن، نیازمند ارتقاست. با اینترنتی که قطع و وصل می‌شود، نمی‌توان به یک سیستم لرزه‌نگاری جامع دست یافت.
از نظر سیستم‌های تحلیل اطلاعات در چه وضعیتی قرار داریم؟
در بخش پروسیسنگ هیچ مشکلی وجود ندارد به جز آن که می‌توان با افزایش نیروی انسانی متخصص، شرایط بهتری را فراهم کرد. افزایش حمایت از مراکز تحقیقاتی هم می‌تواند مؤثر باشد. دستگاه‌های لرزه‌نگار و سیستم‌های تحلیل اطلاعات موجود در ایران، از بالاترین تکنولوژی‌های روز برخوردارند.
به نظر خود شما مرکز این زلزله کجا بود؟
حدس قوی من برگسل ایوانکی یا شاخه‌ای از آن است. هر چند این احتمال هم هست که گسل ری مسبب این زلزله باشد که انتهای گسل ایوانکی به آن می‌رسد.
با توجه به اینکه این زلزله مخرب نبوده است، با تحلیل دقیق‌تر اطلاعات ثبت شده در ایستگاه‌های لرزه‌نگاری جنوب شرق، قم و دماوند می‌توان به ارزیابی دقیق‌تری از آن دست یافت.
برخی رسانه‌ها مدعی شدند چون این لرزه‌ها در مراکز جهانی زلزله‌شناسی ثبت نشده است، ممکن است ناشی از حرکت گسل‌ها نباشد و مربوط به مسائلی همچون حادثه هسته‌ای یا اتفاق‌های مشابهی باشد.
مراکز بین‌المللی که ایستگاه ثبت زمین‌لرزه در ایران ندارند. آنها اطلاعات خودشان را از مراکز ملی دریافت می‌کنند. سال‌ها پیش این اطلاعات از طریق فکس و تلفن ارسال می‌شد و مشکلی وجود نداشت ولی از وقتی ارسال اطلاعات به روش اینترنتی و با ایمیل صورت می‌گیرد، مراکز بین‌المللی تأکید زیادی بر ارسال سریع اطلاعات دارند. آنها اگر اطلاعات یک زلزله را تا 30 دقیقه پس از وقوع دریافت کنند، آن را وارد سیستم می‌کنند، در غیر این صورت، ایمیل‌های دریافتی را نادیده گرفته و از سیستم پاک می‌کنند.
برخی از این مراکز در پاسخ به ایمیل ارسالی پژوهشگاه زلزله، به تأخیر در ارسال اطلاعات انتقاد کرده‌اند که این مسئله، ناشی از قطع بودن ارتباط اینترنتی بوده است.
وضعیت سیستم‌های لرزه‌نگاری و لرزه‌یابی ایران، از چه جایگاهی در منطقه برخوردار است؟
از نظر تعداد ایستگاه‌ها، ایران تا دو، سه سال پیش رتبه نخست منطقه را داشت. هر چند اکنون ترکیه با خرید تجهیزات جدید، گوی سبقت را از ایران ربوده است. در افغانستان فقط دو، سه ایستگاه وجود دارد که آن را هم آمریکایی‌ها نصب کرده‌اند. پاکستان تا پیش از زلزله 2005 امکانات لرزه‌نگاری بسیار محدودی داشت و اکنون نیز وضعیت چندان مطلوبی ندارد. در عراق پس از جنگ دوم آمریکا، چند ایستگاه لرزه‌نگاری تأسیس شد. کشورهای عربی به دلیل آن که زلزله‌خیز نیستند، سرمایه‌گذاری چندانی در این زمینه ندارند. تکنولوژی ایستگاه‌های لرزه‌نگاری کشورهای آسیایی‌میانه نیز بسیار قدیمی است.
البته ترکیه به دلیل شرایط ویژه لرزه‌خیزی که دارد، سرمایه‌گذاری زیادی در توسعه سیستم لرزه‌نگاری و لرزه‌یابی انجام داده است و صرف‌نظر از تعداد ایستگاه‌ها، از نظر امکانات مخابراتی نیز در جایگاهی بسیار جلوتر از ایران قرار دارد.
مسئولان سازمان هلال احمر پس از وقوع زلزله از مردم تهران خواستند که خود را برای یک زلزله احتمالی در روزهای اخیر آماده کنند. به نظر شما این هشدار تا چه حد واقع‌بینانه است. آیا زلزله جنوب شرق تهران را می‌توان یک پیش لرزه و هشدار برای زمین لرزه‌ای بزرگ دانست؟ به ویژه آن که برخی افراد از احتمال فعال شدن گسل ملاصدرا به تحریک گسل ری سخن می‌گویند.
گسل ملاصدرا در وسط تهران هیچ ربطی به گسل ری ندارد. یک گسل زمانی می‌تواند گسل دیگری را تحریک کند که در تقاطع با آن باشد.
هیچ شاهدی بر پیش نشانگر بودن زلزله اخیر نداریم. این زلزله را می‌توان یک پیش‌آگا‌هی تلقی کرد برای 15 میلیون نفر ساکنان حوالی گسل‌های فعال تهران. گسل‌های جوان فعالی در تهران وجود دارد که باید نگران آنها بود. البته گسل‌های تهران فقط به حرکت پوسته زمین ارتباط ندارد و برخی از آنها، با آبرفت‌های جوان (کواترنر) جابه‌جا می‌شوند، لذا حتماً لازم نیست که مرتب زلزله بیاید تا گسلی را فعال بدانیم. به عنوان نمونه، گسل شمال تهران که آبرفت‌ها را بریده و جابه‌جا کرده، یک گسل فعال و خطرناک است که باید از آن ترسید.
نظر شما