محبوبه عمیدی: شعار روز جهانی بهداشت در سال جاری «مقاومت به داروهای ضدمیکروبی، یک تهدید جهانی» عنوان شده و این در حالی است که کمتر از 80 سال از ظهور داروهای ضدمیکروبی که یکی از بارزترین موارد پیشرفت پزشکی نوین به‌شمار می‌روند، می‌گذرد. تولید این داروها باعث شده درمان بسیاری از بیماری‌های عفونی کشنده، آسان شود اما مصرف بی‌رویه آنها مخصوصا آنتی‌بیوتیک‌ها به ایجاد میکروارگانیسم‌های مقاوم به دارو دامن زده است.
داروهای ضدمیکروبی، آنتی‌بیوتیک‌ها
برای شناخت داروهای ضدمیکروبی باید اول میکروارگانیسم‌ها را بشناسیم. از دیدگاه زیست‌شناسی میکروب‌ها موجوداتی هستند که بدون استفاده از چشم مسلح، نمی‌توان آنها را دید. این گروه بسیار گسترده می‌تواند شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، کپک‌ها و بسیاری از تک‌سلولی‌ها باشد و ویروس‌ها به عنوان انگل درون‌سلولی به آن اضافه شوند.
داروهای ضدمیکروبی برای از بین بردن یا غیرفعال کردن انواع مضر این میکروارگانیسم‌ها از راه‌های گوناگون مانند آسیب به دی.ان.ای، تغییر ماهیت پروتئین‌ها، تخریب غشاء یا دیواره سلولی و روش‌های دیگر استفاده می‌کنند.
بخشی از این داروها را آنتی‌بیوتیک‌ها تشکیل می‌دهند که به فرآورده یا ماده‌ای اطلاق می‌شوند که توسط یک موجود زنده تولید شده و می‌تواند در زندگی موجود زنده دیگری اختلال ایجاد کند. از این گروه اولین‌بار پنی‌سیلین در سال 1940 به عنوان یک ماده مؤثر در شیمی‌درمانی ضدمیکروبی مطرح شد و پس از آن استرپتومایسین، تتراسیکلین، کلرامفنیکل و بسیاری دیگر از آنتی‌بیوتیک‌ها با استخراج از محیط‌های کشت قارچی و سپس به روش‌های بیوسنتتیک تولید و وارد چرخه دارویی شدند.
سمیت انتخابی و مکانیسم عمل داروها
برای از بین بردن باکتری عامل بیماری در کنار حفظ سلول‌های بدن به یک داروی ضدمیکروبی ایده‌آل با سمیت انتخابی نیاز داریم. یعنی می‌خواهیم دارویی به کار گرفته شود که انگل را از بین ببرد اما برای سلول میزبان بی‌ضرر باشد. این میزان اغلب نسبی است و شامل غلظتی از دارو می‌شود که سلول میزبان می‌تواند آنرا تحمل کند اما باکتری آسیب خواهد دید.
سمیت انتخابی می‌تواند نتیجه وجود گیرنده‌های اختصاصی در باکتری باشد که سلول میزبان فاقد آن است یا از مهار بیوشیمیایی فرایندهای حیاتی در آن ناشی شود. این مکانیسم پیچیده و در بعضی موارد ناشناخته است اما می‌توان آنرا در 4 گروه عمده تقسیم کرد:
1- مکانیسم مهار سنتز دیواره سلولی
آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند پنی‌سیلین و سفالوسپورین (داروهای بتالاکتام) و سیکلوسرین، وانکومایسین و باسیتراسین، فرایند سنتز دیواره سلولی را که مختص باکتری‌ها است، مختل می‌کنند. سلول‌های انسانی و ویروس‌ها فاقد این دیواره و ماده اصلی تشکیل دهنده آن یعنی پپتیدوگلیکان هستند و به همین دلیل آسیب نخواهند دید. از سوی دیگر فشار داخلی باکتری‌های گرم مثبت، 3 تا5 برابر باکتری‌های گرم منفی است و به همین دلیل در برابر این داروها به مراتب حساس‌تر خواهند بود.
2- مکانیسم مهار عمل غشاء سلولی
داروهای ضدمیکروبی مانند پلی‌میکسین، عوامل ضد‌قارچ پلی‌ان (نیستاتین و آمفوتریسین‌بی) و داپتومایسین انتقال فعال غشای سلولی را مختل می‌کنند و با خروج یون‌ها و مولکول‌های بزرگ از سلول باعث مرگ آن می‌شوند.
3- مکانیسم مهار پروتئین‌سازی
این گروه از آنتی‌بیوتیک‌ها شامل کلرامفنیکل، تتراسایکلین‌ها و اریترومایسین با اتصال به اجزا 30S و 50S ریبوزوم باکتری‌ها باعث مهار برگشت‌پذیر پروتئین می‌شوند و گروه دیگر مانند آمینوگلیکوزیدها با اتصال به جزء 30S ریبوزوم باعث مهار دائمی پروتئین‌سازی خواهند شد.
4- جلوگیری از ساخت اسیدهای نوکلئیک
مواد ضدمیکروبی مانند ریفامپین با اتصال محکم به آر.ان.ای پلیمراز وابسته به دی.ان.ای از رشد باکتری جلوگیری می‌کنند. گروه دیگر که کینولون‌ها و فلوروکینولون‌ها هستند از طریق مهار دی.ان.ای‌ژیراز مانع سنتز دی.ان.ای خواهند شد.
مقاومت دارویی
در درمان با داروهای ضدمیکروبی و مخصوصا آنتی‌بیوتیک‌ها هدف ما از بین بردن یا مهار فعالیت‌های حیاتی موجودات زنده‌ای است که از طریق تکامل و انتخاب طبیعی تلاش می‌کنند از شرایط سخت پیش‌آمده، جان سالم به در ببرند. در هر یک میلیون تقسیم سلولی یک جهش وجود خواهد داشت و مصرف بی‌رویه داروها روند مقاومت ژنتیکی و غیرژنتیکی را شتاب خواهد داد.
به عنوان مثال ظهور باکتری‌های مقاوم به پنی‌سیلینG که بتالاکتاماز تولید می‌کنند یا میکروارگانیسم‌هایی که نفوذپذیری خود نسبت به تتراسیکلین را تغییر داده‌اند. در کنار آنها می‌توان باکتری‌هایی را نام برد که مسیر متابولیسم خود را تغییر می‌دهند یا آنزیم‌های تازه‌ای برای ادامه حیات می‌سازند. در طول 80 سال گذشته، چندین مقاومت دارویی خطرناک اتفاق افتاده که مروری بر آنها می‌تواند ما را به درک بهتری از اهمیت این موضوع برساند.
گونوکوک
اولین‌بار زمانی که سولفانامیدها در اواخر دهه 1930 میلادی برای درمان سوزاک استفاده شدند، اغلب گونوکوک‌های جدا شده به درمان حساس بودند و بیماران بهبود پیدا کردند. در حالی که تنها چند سال بعد گونوکوک‌ها به این دارو مقاوم شدند، هنوز در برابر پنی‌سیلین آسیب‌پذیر بودند. طی سال‌های بعد بیماران برای درمان به دوز بالای پنی‌سیلین نیاز داشتند و کمتر از 40 سال بعد گونوکوک‌های مولد بتالاکتاماز شناسایی شدند. درمان با اسپکتینومایسین آغاز شد و امروزه که سوزاک به این دارو نیز مقاوم است، سفالوسپورین‌های نسل سوم و کینولون‌ها برای درمان آن پیشنهاد شده‌اند.
باکتری‌های گرم‌منفی روده‌ای
امروزه تقریبا نیمی از نژادهای شیگلا (یکی از باکتری‌های عامل مسمومیت‌های غذایی) نسبت به چندین دارو مقاوم هستند. نژادهای سالمونلا نیز که توسط حیوانات حمل می‌شوند، به داروها به ویژه انواعی مانند تتراسیکلین که به غذای دام‌ها برای افزایش رشد آنها اضافه می‌شوند، مقاوم شده‌اند. از سوی دیگر گزارش‌ها نشان می‌دهند، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها باعث ضعیف‌شدن فلور روده فرد (باکتری‌های مفیدی که در دستگاه گوارش زندگی می‌کنند) و افزایش مقاومت باکتری‌ها و قارچ‌های انگل شده و مشکلات متعددی را برای بیماران بستری در بیمارستان‌ها ایجاد کرده است.
اثرات مخرب آنتی‌بیوتیک‌ها
پنی‌سیلین‌ها به میزان قابل‌توجهی غیرسمی هستند، اما حساسیت به این گروه دارویی می‌تواند به قیمت جان بیماران تمام شود. این حساسیت که ناشی از یک واکنش خودایمنی نسبت به یک مجموعه پروتئین-پنی‌سیلین است، در افراد گوناگون درجات مختلفی خواهد داشت.
سفالوسپورین‌ها نیز که تاکنون 4 نسل از آنها تولید شده، می‌توانند حساسیت‌زا یا عامل مسمومیت دارویی باشند. سفیکسیم، یکی از داروهای نسل سوم این گروه اغلب در درمان گلودردهای چرکی تجویز می‌شود، در حالی که بر روی پنوموکوک‌ها بی‌اثر است. از سوی دیگر مصرف انواع آنتی‌بیوتیک هنگام ابتلا به سرماخوردگی ویروسی یا آنفلوانزا بی‌فایده است.
تتراسیکیلین‌ها علاوه بر ایجاد عوارض گوارشی می‌توانند روند رشد استخوان‌ها و دندان‌ها در جنین و کودکان را تحت‌الشعاع قرار دهند. مصرف طولانی مدت داروهایی مانند جنتامایسین نیز می‌تواند باعث کاهش شدید شنوایی و آسیب به کلیه‌ها شود. به تمامی این عوارض جانبی، باید روند کند تولید آنتی‌بیوتیک‌های تازه را در مقابل شتاب میکروارگانیسم‌ها برای تکامل و انتخاب طبیعی اضافه کنیم. شاید حق با گروهی باشد که معتقدند به پایان دوران طلایی آنتی‌بیوتیک‌ها نزدیک شده‌ایم.
منبع: میکروب‌شناسی پزشکی جاوتز، فارماکولوژی پایه و بالینی کاتزونگ
50173
نظر شما