آیا تضمینی برای ادامه حمایت چین و روسیه از ایران وجود دارد؟

ابوالفضل خدائی: ادامه تحریم های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران و انفعال اروپایی ها در اجرای وعده های اقتصادی سبب شده تا ایران روابط اقتصادی خود با کشورهای همسایه و متحد را استحکام بخشد. سند راهبردی 25 ساله با چین و تمدید قرارداد 20 ساله با روسیه که در سفر اخیر وزیر خارجه کشورمان به مسکو مطرح شد از نمونه تحرکات دیپلماسی فعال ایران  است. همزمان با انتشار کلیات سند راهبردی ایران و چین موجی از انتقادها و مخالفت ها در داخل با اتهام امتیازدهی فراوان به پکن مطرح شده و در آن سو مقام های آمریکایی صحبت از منفعت سرشار ایران در صورت تصویب این سند می کنند. اینکه همکاری های ایران و روسیه در زمینه اقتصادی تا چه حد می تواند گره گشا باشد موضوع گفتگوی خبرآنلاین با دکتر بهرام امیراحمدیان کارشناس ارشد مسائل آسیای میانه و استاد مطالعات منطقه ای بود که در ادامه آن را می خوانید:

در ابتدا در خصوص اهمیت روابط اقتصادی با روسیه بفرمایید، اینکه گفته می شود این کشور متحد راهبردی ایران محسوب می شود آیا در اقتصاد هم به همین شکل است؟

با تداوم تحریم های ایالات های متحده آمریکا افزایش سطح روابط اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با همسایگان به ویژه چین و روسیه بیش از پیش مهم تر به نظر می رسد. اگرچه این گام مهم و در مسیر درستی قرار دارد اما  بررسی جوانب دیگر آن نیز ضروری است. برای مثال روابط اقتصادی تهران و مسکو به گونه ای نیست که ایران بتواند تمام نیازهای تجارت خارجی خود را از روسیه تأمین کند. پرسش اصلی اینجاست که چرا با وجود روابط دوستانه و راهبردی این دو کشور، حجم مبادلات تجاری از ۳ میلیارد دلار بالاتر نرفته است؟ این در حالی است که سطح تجارت خارجی با کشوری مانند چین بعضا به ۵۰ میلیارد دلار نیز رسیده است.

بنابراین می توان دریافت که ظرفیت روسیه برای ایران به منظور تجارت خارجی و روابط اقتصادی محدود است چرا که اقتصاد روسیه همواره بر پایه صادرات انرژی و مواد خام و تسلیحات بوده است. روسیه کشوری صنعتی به شمار نمی رود و از همین رو نمی تواند تأمین کننده نیاز خانوارها و مصرف کننده نهایی باشد. این کشور وارد کننده چنین امکاناتی است؛ البته ناگفته نماند این کشور در زمینه هوافضا، تسلیحات نظامی، صنایع وابسته به تکنولوژی هسته ای و غیره سرآمد است. در این مورد زمینه همکاری محدود است.

با این وجود باید پرسید این امکانات چگونه نیاز جامعه را برطرف می کند؟ یا اینکه در ایران کدام کالای مصرفی روسی را می شناسیم؟ نکته مهمتر اینکه ایران چه صادراتی به کشورهای دنیا دارد؟ ایران مواردی چون انرژی، مواد خام، محصولات کشاورزی و غیره را برای واردات کالاهای مختلف صادر می کند. در روسیه نیز روند تا حدودی به همین شکل است و این باعث به وجود آمدن محدودیت ها می شود. اگرچه در چین به این شکل نیست و امکانات و ظرفیت های گسترده ای برای تعاملات تجاری وجود دارد اما فضای تجارت بین الملل از قاعده ها و قوانین خاصی برای مبادلات بانکی پیروی می کند.

این محدودیت ها در خصوص روابط اقتصادی با چین نیز صدق می کند؟

زمانی که پای اِف اِی تی اِفFATF نیز در میان باشد محدودیت ها ایجاد خواهند شد و به طور طبیعی چینی ها نیز نمی توانند با ایران در زمینه مبادلات بانکی همکاری کنند. از طرفی ممکن است چین در اقتصاد ایران نقش بزرگی ایفا کند و ۲۵% از تجارت خارجی تهران با پکن انجام شود. نکته مهم اینکه توازنی بین میزان اهمیت چین برای ایران و همینطور ایران برای چین وجود ندارد؛ اگر به هر دلیلی چین وادار به عدم همکاری با ایران شود به دلیل سهم ناچیز ایران در تجارت خارجی چین، این کشور به رویه خود ادامه نخواهد داد. در بازار بزرگ دنیا این تنها ایران نیست که مواد خام و نفت عرضه می کند. کشورهای زیادی از جمله خود روسیه وجود دارند؛ در خاورمیانه کشورهای صادر کننده عمده نفت در حوزه خلیج فارس، عربستان، امارات، کویت، قطر، حتی خود عراق، می توانند سهم ایران را بدست آورند. اگر ایران یک میلیون بشکه صادر می کند عربستان در خاورمینه و روسیه در خارج از اوپک قادرند ده میلیون بشکه در روز نفت خام صادر کنند.

پس راه حل نهایی ایران برای تقویت اقتصادش چیست؟

ایران بایستی در مسیر عقلایی کردن روابط تجاری خود با سایر کشورها در چارچوب حقوق بین الملل گام بردارد. در این مسیر چین نظم جهانی را می پذیرد ولی در مواضعش از آن انتقاد می کند. اما ایران با عدم پذیرش نظم جهانی مانع از شکل گیری همکاری ها شده است. ایران باید با بازنگری در سیاست خارجی در مسیر نظام بین الملل و نظم جهانی حرکت کند.

 ایران در برهه کنونی ناگزیر است تا با چین به عنوان یک قدرت بزرگ اقتصادی همکاری داشته باشد. این همکاری نباید به گونه ای باشد که نیروهای ملی در داخل ایران آن را مورد انتقاد قرار دهند. از سویی نباید تمام تخم مرغ ها را هم در سبد چین گذاشت؛ اگر چین بخواهد به هر دلیل با ایران قطع رابطه کند نباید آن ۲۵% سهم از تجارت خارجی از بین رود .این امر ایجاب می کند که به دنبال تنوع سازی باشیم و پیوستن به ائتلاف های منطقه ای، سازمان های منطقه و غیره را در دستور کار قرار دهیم. در این بین سازمان منطقه ای اکو تأسیس شده اما بهره ای از آن برده نشده است. زمانی که ایران پیشنهاد ایجاد آن را مطرح کرد جهان فرم و شکل دیگری داشت و در حال حاضر کشورهایی که با ایران همکاری می کنند قادر به برطرف کردن نیازها نیستند؛ چون که ما نیازمند به تکنولوژی، های تک، آی تی و غیره هستیم که در اختیار کشورهای منطقه ای که ایران با آنها رابطه دارد نیست. از همین رو باید روابط خود را با جهان تغییر دهیم و با آن آشتی کنیم.

در یکی از بندهای سند چشم انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران ذکر شده که تا سال ۱۴۰۴ ایران کشوری با بیشترین تعامل در سطح بین الملل خواهد بود. اما این امر تحقق نیافته است و قرار بود ایران در طی بیست سال، سالانه رشد ۸  درصد در اقتصادی را تجربه کند که این موضوع نیز راه به جایی نبرد. ضمن اینکه بدون برنامه آمایش سرزمین قادر به تحقق اهداق بلندمدت خود نیستیم و در نهایت به فکر حل مشکلات به صورت مقطعی خواهیم بود.
 

در این مسیر ایران چگونه می تواند از ظرفیت های مهم خود بهره گیرد؟

 ایران از همه مولفه های قدرت برخوردار است. مراکز علمی معتبر، تعداد فارغ التحصیلان در رشته های گوناگون، دانشگاه های متعدد و نیروی انسانی کارآمد، فناوری های نظامی، سرزمین، موقعیت جغرافیایی و منابع آب و خاکو و غیره از جمله این مولفه ها هستند. ایران سالانه ۱۲۰ میلیون تن محصول کشاورزی تولید می کند که به ازای هر نفر ۱.۲ تن محصول بدست می آید، اما در عمل آوری، حفظ، جابجایی، حمل و نقل و لجستیک، انبارداری و ذخیره سازی و ضایعات غیر منطقی با مشکلاتی مواجه هستیم. اما با این همه ظرفیت های گوناگون کشورهای دنیا باید به ایران نیاز مبرم داشته باشند. در همین حال کاهش تعداد شرکای تجاری و اقتصادی برای یک کشور به معنای روبرو بودن با محدودیت ها است. یک نگرانی عمده که می تواند زیان بخش نیز باشد این است که چرا باید یک چهارم تجارت خارجی ایران تنها با چین صورت بگیرد؟ اگرچه این کشور برای ما مهم و جز شرکای ثابت ما تلقی می شود اما هیچ تضمینی برای تداوم آن در آینده نیست. تنوع روابط با کشورهای مختلف نیازمند عزمی جدی، برنامه ریزی و همدلی نیروها در داخل است در این صورت ایران قطعا می تواند با استفاده از مولفه های قدرت به کشوری توانمند تبدیل شود.

در خصوص قرارداد با چین و روسیه ایران باید چه نکاتی را مدنظر قرار دهد؟

ایران از دیرباز با کشور دوست یعنی چین و روسیه روابط داشته و در برهه کنونی نیز به دنبال نظام مند کردن این روابط است. در طول روند اجرایی شدن سند راهبردی میان تهران و پکن چند دولت در ایران تغییر خواهد کرد. ایران باید این قرارداد را بادقت بررسی کند تا بتواند با موافقت دو طرف تصویب شود و مسیر قانونی خود را همراه با آرامش در داخل طی کند تا بتوانیم از این پیچ تاریخی نیز عبور کنیم.

در سویی دیگر قرارداد ۲۰ ساله با روسیه نیز موضوع جدیدی نیست و قراردادی روتین محسوب می شود. این قراردادها حاکی از توانایی های ایران است و به هیچ وجه جای نگرانی نیست و نباید اینگونه بپنداریم که جمهوری اسلامی ایران از سر استیصال به دنبال امضای آنها بوده است.  وقتی اروپا درها را به روی ایران می بندد تهران به طور طبیعی تحرکات خود را برای روابط بهینه با دیگر کشورها افزایش خواهد داد، در این بین همسایگان نقش و اهمیت ویژه ای دارند.

به عنوان سوال آخر نقش میانجی گری های اخیر در منطقه را برای کاستن از تنش ها با ایران چگونه ارزیابی می کنید؟

همانطور که شاهد هستیم دو کشور امارات و ایران به دنبال کاهش سطح تنش ها و افزایش سطح همکاری هستند. در خصوص عربستان نیز به همین شکل است و با میانجی گری های پاکستان تهران و ریاض قادر به توسعه روابط خواهند بود. با این عرصه و فضا و بر حسب شرایط کنونی، ایران ناگزیر خواهد بود تا با ابعاد دیگری در محیط بین المللی به ایفای نقش بپردازد.

بیشتر بخوانید؛

چرا اتحاد نفتی ایران و چین از اهمیت بالایی برخوردار است؟

ائتلاف اقتصادی روسیه،چین و ایران، علیه آمریکا

چرا آمریکا از قرارداد 25 ساله ایران و چین نگران است؟

310311