محبوبه عمیدی: کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد که با دایره‌المعارف یا دانشنامه آشنایی نداشته باشد. از قدیم به ما می‌گفتند که پاسخ هر سوالی را می‌توان در دایره‌المعارف پیدا کرد و جالب اینکه همیشه هم پاسخ پیدا می‌شد.
سالیان درازی است که دایره‌المعارف بریتانیکا معتبرترین و بزرگ‌ترین دانشنامه جهان است؛ اما با ظهور اینترنت و گسترش فناوری دیجیتال، رقیبان مجازی دیگری نیز در برابر بریتانیکا قد علم کردند. ویکی‌پدیا، انکارتا و آخرین آنها، گوگل نول، مهم‌ترین دستاوردهای ثبت دانش بشری هستند که هریک مخاطبان خاص خود را دارند.
طی هفته گذشته، دو دانشنامه بزرگ ویکی‌پدیا و بریتانیکا تغییراتی اساسی را در سیاست‌های خود اعلام کردند که اگر بتوانند به آنها عمل کنند، دستاوردهای بسیار مهمی به همراه خواهد داشت. اما برای اینکه بتوانید اهمیت این دستاوردها را بهتر درک کنید، باید دانشنامه و سیر تحول آن‌را از مدتی قبل‌تر مرور کنیم.
دانشنامه چیست؟
واژه دانشنامه را نخستین‌بار ابن‌سینا در کتاب دانشنامه علایی به‌کار برد. دانشنامه معادل لغت آشنای دایره‌المعارف است. در حالی‌که لغتنامه به معنی تک‌تک واژه‌ها می‌پردازد، دانشنامه به منظور ارائه اطلاعاتی کامل‌تر در مورد هر واژه یا موضوع پدید آمده است. البته همیشه مرزهای بین لغتنامه و دانشنامه کاملا آشکار نیست، به عنوان مثال لغتنامه دهخدا را می‌توان دانشنامه هم به شمار آورد.
دانشنامه‌ها می‌توانند عمومی باشند، مانند بریتانیکا و دایره‌المعارف سه جلدی فارسی که به کوشش مرحوم غلام‌حسین مصاحب تدوین شد و در حال‌حاضر، جامع‌ترین دانشنامه به زبان فارسی است؛ یا تنها زمینه خاصی از علوم و اطلاعات را مانند دانشنامه پزشکی یا حقوق پوشش دهند. در قرن بیست‌ویکم؛ اغلب دانشنامه‌ها، چه عمومی و چه تخصصی، علاوه بر شکل چاپی، به صورت دیجیتال یا آنلاین هم در دسترسند و با پشتیبانی از زبان‌های مختلف، از قابلیت به‌روز شدن نیز برخوردارند.
بریتانیکا، دانشنامه‌ای به قدمت 240 سال
بریتانیکا اولین‌بار در سال ۱۷۶۸ با نام جامعه مردان متشخص در ادینبورگ منتشر شد. از قرن هجدهم تاکنون، روزنامه تایمز، دانشگاه کمبریج و دانشگاه شیکاگو هر کدام زمانی وظیفه انتشار آن‌را بر عهده داشته‌اند.
این دانشنامه که از نسخه یازدهم تاکنون با نام بریتانیکا منتشر می‌شود، قدیمی‌ترین و معتبرترین منبع اطلاع‌رسانی جهان به زبان انگلیسی است و جدیدترین نسخه آن، نسخه پانزدهم، توسط شرکت بریتانیکا در سال 2004 ارائه شده است. نسخه چاپی این دانشنامه ۳۲ جلد، 65هزار مقاله و هزار و چهارصد دلار ارزش دارد. نسخه آنلاین بریتانیکا هم شامل 12هزار مقاله و ۴۴ میلیون لغت است؛ و نسخه‌های دیجیتال بریتانیکا بر روی لوح فشرده، با هشتاد هزار مقاله و نسخه دی‌وی‌دی آن با یکصدهزار مقاله به قیمت ۵۰ دلار در بازار به فروش می‌رسند.
مقالات بریتانیکا را بیش از چهار هزار و پانصد متخصص و یکصد ویراستار از 131 کشور جهان تهیه، نگارش و ویراستاری کرده‌اند و در دو سال اخیر، ۳۵ درصد این دانشنامه اصلاح شده است.
تاکنون چندبار تلاش شده است بریتانیکا به زبان فارسی ترجمه شود. اولین‌بار مرحوم حسین ملک، مؤسس کتابخانه و موزه ملک، ترجمه بریتانیکا را به زبان فارسی آغاز کرد که به دلایل نامعلومی ناتمام ماند. از اوایل سال گذشته، ترجمه نسخه پانزدهم این دانشنامه معتبر با تلاش گروهی از مترجمان کشورمان آغاز شده است.
انکارتا، اولین دانشنامه دیجیتال جهان
بریتانیکا اولین انتخاب مایکروسافت برای ورود به دنیای دیجیتال بود. اما تبدیل دایره‌المعارفی 30 جلدی به لوح فشرده در عمل، کار ساده‌ای به نظر نمی‌رسید، بنابراین مایکروسافت به سراغ دانشنامه استاندارد فانک و وانگالز رفت و با استفاده از آن، اولین دانشنامه دیجیتال جهان را با نام انکارتا در دهه 1990 به بازار عرضه کرد.
انکارتا به معنای واقعی یک دانشنامه دیجیتال است، جدیدترین نسخه آن با نام مایکروسافت انکارتا 2009 حاوی بیش از 86هزار مقاله علمی ، ادبی و هنری است. علاوه بر این‌ها، نرم‌افزار انکارتا عملا دایره‌المعارفی چندرسانه‌ای است که شامل میلیون‌ها صفحه نقشه و فرهنگ لغت، تور‌های دو بعدی و سه بعدی مکان‌های تاریخی جهان، هزاران ویدیو و کلیپ صوتی و در نهایت بخش ویژه کودکان با نام Encarta Kids است.
ویکی‌پدیا و خرد جمعی!
داستان ویکی‌پدیا از نوپدیا شروع شد، پروژه دانشنامه رایگان و آنلاینی که مقالاتش توسط کارشناسان و از طریق یک جریان رسمی نوشته می‌شدند.
اما جیمی ویلز ایده بهتری داشت، یک دانشنامه اینترنتی چندزبانه با محتوای آزاد که با همکاری افراد داوطلب نوشته می‌شد و تمام کسانی که به اینترنت دسترسی دارند، می‌توانستند مقالات آن را ویرایش کنند. ابتدای سال 2001 میلادی، وی ویکی‌پدیا را به دنیای مجازی معرفی کرد و دو سال بعد، آن‌را که ارزشی حدود سه میلیارد دلار داشت، به بنیاد غیر‌انتفاعی ویکی‌مدیا اهدا کرد. ویکی‌پدیا، ترکیبی از واژگان ویکی به معنی صفحه اینترنتی قابل ویرایش و پدیا برگرفته از لغت انسایکلوپدیا به معنی دایره‌المعارف است.
در حال حاضر، این دانشنامه آنلاین با بیش از 11 میلیون مقاله به بیش از 260 زبان و گویش، به بزرگ‌ترین دانشنامه جهان تبدیل شده است، چه از نظر تعداد مقالات و چه از نظر تعداد واژگان. ویکی‌پدیا علاوه بر اینکه در تمام دنیا رایگان است، مزیت منحصر به فرد دیگری هم دارد و آن، استفاده از مجوز حق تالیف آزاد گنو، GFDL است. مجوز حق تألیف آزاد گنو، از مجموعه‌های کپی‌لفت، کپی‌رایت است که اجازه بازنشر، خلق آثار مشتق‌شده و استفاده تجاری از مطالب مقاله‌ها را به شرط ذکر نام نویسنده و حفظ اثر تحت مجوز گنو می‌دهد.
استقبال خوب کاربران از ویکی‌پدیا باعث شده دانشنامه‌های تخصصی بسیاری مانند دانشنامه حیات یا EOL که راهنمای گونه‌های زیستی است، و دانشنامه آنلاین پزشکی یا مد‌پدیا نیز بر پایه ساختار ویکی وارد فضای آنلاین شوند، البته در دانشنامه‌های تخصصی آنلاین اجازه نشر و ویرایش، محدود به متخصصین این رشته‌ها است.
نول، واحد دانش!
در پانزدهم ژانویه 2007 (دی 1385)، مقارن با ششمین سالگرد تولد ویکی‌پدیا، گوگل ایجاد دانشنامه‌ای مجازی را با نام نول اعلام کرد و نوامبر همان سال (آبان 1386)، نسخه بتای این دانشنامه را روی اینترنت قرار داد. یلی‌ها معتقد بودند، نول که برگرفته از واژه Knowledge به معنی دانش است، به پشتوانه گوگل و شرایط انحصاری این سایت می‌تواند ویکی‌پدیا را با چالشی جدی مواجه کند.
گوگل هدف از راه‌اندازی این سرویس را پوشش‌دادن به تمام مقولات، از رفتارهای انسانی گرفته تا علم و سرگرمی عنوان کرد. در این دانشنامه هویت نویسنده هر نول مشخص است و می‌توان او را از طریق سیم‌کارت گوشی‌همراه یا کارت اعتباری‌اش شناسایی کرد. بدین ترتیب صحت اطلاعات او تایید می‌شود.
مؤلف، هر مقاله‌ای را که مینویسد امضا می‌کند و به این ترتیب، مسئولیت مطالب خود را به عهده می‌گیرد. خوانندگان می‌توانند اطلاعات مطرح شده را بازخوانی کرده و نظراتشان را برای ویرایش آن مطرح کنند. نویسنده نیز می‌تواند نظرات خوانندگان را رد یا قبول کند. کاربران هم‌چنین می‌توانند به مقالات امتیاز بدهند.
گوگل هم‌چنین این فرصت را در اختیار مؤلفان قرار داده که در مقالات خود از آگهی‌های ادسنس (سیستم تبلیغاتی گوگل) استفاده کنند و سود حاصل از این آگهی‌ها را با گوگل تقسیم کنند. به این ترتیب، مولف می‌تواند از مقاله‌ای که منتشر کرده به عنوان یک منبع مالی نیز استفاده کند.
نول در حال حاضر بیش از یکصدهزار صفحه دارد، اما با تمام این امکانات، چندان موفق و محبوب به نظر نمی‌رسد.
آشتی مشروط بریتانیکا با کاربران
اولین تقابل ویکی‌پدیا و بریتانیکا بر سر نتایج تحقیق مجله نیچر در سال 2005 روی داد. این تحقیق نشان می‌داد به طور متوسط، هر مقاله ویکی‌پدیا 4 غلط و هر مقاله بریتانیکا 3 غلط دارد. این اختلاف جزیی بین دانشنامه‌ای با بیش ازدو قرن قدمت در مقابل دانشنامه رایگان و نوظهوری که هر کسی روی این کره خاکی می‌توانست آن‌را ویرایش کند و اطلاعاتش را تغییر دهد؛ برای بریتانیکا بسیار‌سنگین تمام شد و به نتایج این تحقیق اعتراض کرد.
از سوی دیگر، اشتراک مقالات بریتانیکا 70 دلار در سال هزینه داشت و کارشناسان، آن‌را یکی از دلایل عدم استقبال کاربران از بریتانیکا می‌دانستند؛ به همین دلیل سرویس جدیدی با عنوان اشتراک وب به بریتانیکا اضافه شد تا به تمام بلاگرها امکان لینک‌کردن مقالات این دانشنامه را در نوشته‌هایشان بدهد و در مقابل؛ خوانندگان این وبلاگ‌ها بتوانند از محتویات مقالات به صورت کامل و رایگان استفاده کنند.
این هفته نیز دایره‌المعارف بریتانیکا از تصمیم خود برای استفاده از مشارکت خوانندگان در به‌روزرسانی منابع، خبر داد. بدین ترتیب برای اولین‌بار، بازدیدکنندگان بریتانیکا در رشد آن بر روی اینترنت مشارکت خواهند کرد. البته مدیران بریتانیکا اعلام کرده‌اند که در زمینه استفاده از مشارکت کاربران، همانند ویکی‌پدیا عمل نخواهد کرد و هر کسی مجاز به همکاری با این دانشنامه نخواهند بود.
جرج کاز، مدیرعامل بریتانیکا در وبلاگ خود مینویسد: « ما رسالت و وظیفه خود را به عنوان یک نویسنده و ناشر با پذیرش رویه خرد جمعی که این روزها مد شده، از دست نمی‌دهیم. به نظر ما، مستندسازی دانش، فرایندی مشارکتی است، اما دمکراتیک نیست».
بریتانیکا از شناسه مخصوصی به نام استمپ بریتانیکا برای مجزا کردن مطالب ویرایش‌‌شده توسط خوانندگان از مطالب اصلی و مورد تایید استفاده خواهد کرد. بازدیدکنندگان این وب‌سایت از هفته آینده می‌توانند، تغییرات پیشنهادی خود را برای بهبود مطالب ارسال کنند. بریتانیکا پیشنهادهای دریافتی را بررسی می‌کند و اگر آنها را مناسب تشخیص دهد، در سایت استفاده می‌کند. علاوه بر این، نسخه بتای بریتانیکا نیز با امکاناتی تازه رونمایی شده است. این نسخه که اجازه تعامل بهتری را به کاربران می‌دهند، در آینده‌ای نه چندان دور به نسخه نهایی این وب‌سایت بدل خواهد شد.
ویکی‌پدیا و محدودیت برای ویرایش
دو هفته پیش ویکی‌پدیا هشتمین سال تاسیس خود را جشن گرفت. بنیاد ویکی‌مدیا در این جشن از یکپارچه شدن سیستم جستجوی این وب‌سایت با یاهو و 24 برابر شدن حجم داده‌های آن در سال جدید میلادی خبر داد. تا اوایل سال 2008 سرور فایلهای رسانه‌ای این دانشنامه تنها 2 ترابایت ظرفیت داشت، اما ویکی‌پدیا ظرفیت این سرور را از 2 به 48 ترابایت رسانده و علاوه بر آن، ظرفیت ارسال فایل را از 20 مگابایت به 100 مگابایت افزایش داده است. سرورهای جدید ویکی‌پدیا همگی توسط شرکت سان و با قیمتی ویژه آماده شده‌اند.
هم‌چنین، ویکی‌پدیا از کاربرانش 4 میلیون دلار کمک مالی برای تامین هزینه‌های این دانشنامه هدیه گرفته و 2 میلیون دلار دیگر نیز حمایت مالی شده است. بنیاد موزیلا، سازنده مرورگر فایرفاکس هم بودجه‌ای کمکی معادل 100 هزار دلار به این سایت اهدا خواهد کرد تا به سرویسهای چندرسانه‌ای و ویدیویی مجهز شود. با این بودجه، امکانات چندرسانه‌ای موسوم به مدیا‌ویکی به سرویسهای مختلف ویکی‌پدیا افزوده میشوند.
ویکی‌پدیا یکی از ده سایت برتر جهان است و تلاش می‌کند با سرعتی اعجاب‌انگیز رو به جلو حرکت کند. اما برای دست‌یابی به هدف‌هایش خواه ناخواه باید تمامی موانع پیشرفت را از سر راه بردارد. انتشار خبر نادرست قتل جیمی ویلز، بیوگرافی جدید جان سایگنت‌هالر سیاست‌مدار آمریکایی، سانسور‌‌های کم و زیاد زندگی سیاستمداران دیگر، جدال بر سر ویرایش ویکی جرج بوش که به بسته شدن آن بر روی تغییرات منجر شد، محرومیت کوتاه‌مدت کاربران قطری از ویرایش ویکی‌ها به دلیل درج اطلاعات نادرست توسط عده‌ای از آنها؛ و تازه‌تر از همه، اعتراض‌های دو سناتور ایالات متحده، ادوارد کندی و رابرت بیرد به انتشار خبر فوتشان توسط یکی از کاربران این سایت، همه و همه نشان می‌دهد ویکی‌اسکنر، ابزار ویکی‌پدیا برای اصلاح غلط‌های املایی یا رفع اشتباهات سهوی در شرح حال افراد، برای ردگیری اطلاعات غلط و به اصطلاح به تور انداختن آنها به تنهایی کافی نیست.
جیمی ویلز پس از اعلام فوت دو سناتور آمریکایی در ویکی‌پدیا، طرح تازه‌ای را پیشنهاد کرده و آن، محدود کردن قابلیت ویرایش ویکی‌ها توسط کاربران است. او پیشنهاد بازبینی‌های نشانه‌گذاری شده را مطرح کرده است. به این ترتیب، اگر کاربر مطلبی را تغییر دهد، برای درج تغییرات ایجاد شده به بازبینی دوباره آن از طرف گروهی از کاربران حرفه‌ای نیاز است و تا مطالب تازه ویرایش نشوند، کاربران عادی نمی‌توانند آنها را ببینند یا استفاده کنند. مشخص است که این روش چندان با اهداف اولیه ویکی‌پدیا سازگار نیست.
ویلز در وبلاگ ویکی‌پدیا مینویسد: «با اعمال این بازبینی‌ها، مطالب بیشتری تصحیح میشوند و اشتباهات کمتری وجود خواهند داشت». اما پیشنهاد جیمی ویلز با مخالفت‌هایی روبرو شده است. او از تمام کسانی که پیشنهاد بهتری دارند، درخواست کرده نظرات خود را تا چند روز آینده در وبلاگ او بنویسند تا کاربران به آنها امتیاز دهند.
این روش در گذشته در بخش آلمانی ویکی‌پدیا به اجرا درآمد. اما نتایج بررسی‌ها نشان می‌داد بازبینی مطالب در این بخش از سایت چیزی حدود سه هفته طول می‌کشید. در صورت اعمال این تغییرات در بخش انگلیسی ویکی‌پدیا که بزرگ‌ترین و پرطرفدارترین بخش این سایت است، سعی خواهد شد زمان بازبینی‌ها به کمتر از یک هفته تقلیل پیدا کند.
فقط کاربران بی‌طرف
با نگاهی اجمالی به آمار و ارقام سایت الکسا می‌بینیم روزانه حدود 10 میلیون بازدید از سه سایت ویکی پدیا، بریتانیکا و نول صورت می‌گیرد. دنیای امروز تشنه اطلاعات است و ویکی‌پدیا سهمی نود درصدی از دریافت اطلاعات دارد، البته همان ده درصد باقیمانده هم با همین نسبت بین بریتانیکا و نول تقسیم شده است. شاید نول اقبالی در این رقابت نداشته باشد، اما ایده‌های هوشمندانه‌ای دارد. اطلاعات را از متخصصانی می‌گیرد که هویت مشخصی دارند و به آنها اجازه تعامل با متخصصان و کاربران دیگر را می‌دهد، برای ایده‌ها و شرکت های تازه‌تأسیس، فرصت عرض اندام فراهم می‌کند و از لحاظ مالی هم گوگل ادسنس را به خدمت گرفته است.
بریتانیکای آنلاین هم هر چند با احتیاط کاربران را به همکاری دعوت کرده، باز هم فکر مشارکت دادن بازدیدکنندگان در دانش وگسترش و بهبود آن توسط آنها، قابل تحسین است؛ حتی اگر هدف از این کار، رقابت با حریف قدرتمندی مانند ویکی‌پدیا باشد.
اما بزرگ‌ترین انتقادی که به ویکی‌پدیا می‌شود، این است که نمی‌توان به راحتی از موثق بودن اطلاعات این دانشنامه اطمینان حاصل کرد. پشتوانه دایره‌المعارف‌های متعارف و چاپ‌شده، کتاب‌ها، رسانه‌های گروهی و دانشگاه‌ها هستند، در حالی‌که مقالات ویکی‌پدیا بر‌پایه حق تألیف آزاد گنو توسط کاربران ایجاد میشوند و از سوی دیگر، گاهی اطلاعات نادرست به عمد یا سهو توسط عده‌ای از همین افراد وارد سیستم میشوند. به نظر می‌آید ویکی‌پدیا برای گذار از این چالش بزرگ به کمی تجدید‌نظر در ساختارش دارد، یعنی « دانشنامه‌ای آزاد که هر کسی می‌تواند آن را ویرایش کند »
نظر شما