۲ نفر
۳۱ مرداد ۱۳۸۹ - ۱۱:۵۳

دین اسلام بر تعیین زمان به‌جای آوردن فرایض دینی با استفاده از معیارهای ساده منطبق بر طبیعت اصرار دارد. بارزترین آن‌ها اوقات شرعی روزانه است که زمان به جای آوردن فریضه نمازهای یومیه را مشخص می‌کند. آیا از چگونگی تعیین اوقات شرعی خبر دارید؟

امیر حسن‌زاده*: در دین اسلام برای شناخت زمان به جای آوردن فرایض دینی از معیارهای ساده و منطبق با طبیعت استفاده شده که نمونه‌های بارز آن، آغاز و پایان ماه قمری بر اساس رویت هلال ماه و اوقات شرعی بر پایه موقعیت خورشید در طول شبانه‌روز است. معمولا با ورود به ماه مبارک رمضان، توجه به اوقات شرعی بیشتر می‌شود، از این‌رو در گزارش امروز این موضوع را روشن می‌کنیم.

اذان صبح
وقتی خورشید در نیمه‌های شب در پایین‌ترین ارتفاع زیر افق قرار دارد، پرتوهای آن توسط ناظر زمینی دیده نخواهد شد؛ اما پس از چند ساعت، اولین پرتوهای خورشید به لایه‌های بالای جو برخورد کرده و منعکس و پراکنده می‌شوند.

زمان اذان صبح بر اساس مشاهده اولین روشنایی سپیده صبحگاهی (فجر صادق) تعریف می‌شود. این اتفاق زمانی می‌افتد که خورشید هنوز زیر افق است و بر اساس رصدها، می‌توان تحقیق کرد اگر خورشید چند درجه زیر افق باشد، چنین پدیده‌‌ای دیده می‌شود. مشاهدات منجمان دوره اسلامی مقدار آن را بین 17 تا 19 درجه ثبت کرده‌اند. طبیعی است که به علت ضعیف بودن فجر صادق، مشاهده آن نیازمند داشتن افق شرقی کاملاً باز و تاریک است. در سال‌های گذشته نیز رصدهایی در کشورمان انجام گرفته و نتایج آن به تایید بسیاری از مراجع دینی رسیده است.

در حال حاضر مرکز تقویم مؤسسة ژئوفیزیک دانشگاه تهران که مسولیت استخراج اوقات شرعی کشور را به عهده دارد، برای اذان صبح زاویه 17.7 درجه زیر افق را ملاک محاسبات قرار داده و از صداوسیما نیز همین اوقات اعلام می‌گردد.

طلوع و غروب خورشید
لحظه‌ای که لبه بالایی قرص خورشید از زیر افق ناظر سر بر می‌آورد، زمان طلوع خورشید است. نورِگسیل شده از خورشید قبل از این این‌که به ناظر برسد، از جو زمین عبور می‌کند و وجود جوّ باعث می‌شود که مسیر نور منحرف شده و خورشید بالاتر از موقعیت واقعی خود به نظر برسد. به طور کلی می‌توان گفت که اثر شکست موجب می‌شود که ارتفاع اجسام بیش از آن‌چه هست، مشاهده شود.

مقدار شکست در افق ناظر به طور متوسط 34 دقیقه قوسی است (هر درجه 60 دقیقه قوسی است). بنابراین بدون در نظر گرفتن اثر شکست، قرص خورشید 34 دقیقه قوسی پایین‌تر قرار دارد که در بحث‌های دقیق باید لحاظ شود.


به شکل مشابه، زمان دقیق غروب خورشید نیز لحظه‌ای است که مرکز قرص خورشید 50 دقیقه قوس زیر افق ناظر باشد که 34 دقیقه قوس آن به علت تأثیر پدیده شکست و 16 دقیقه قوس باقیمانده، مربوط به شعاع ظاهری قرص خورشید است. قطر ظاهری خورشید به طور میانگین 32 دقیقه‌ی قوس است.

اذان ظهر
در کره آسمان، نصف‌النهار ناظر به صورت کمانی قابل تصور است که از شمال شروع شده و از بالای سر (سمت الراس) عبور کرده و به جنوب سماوی می‌رسد. مطابق برخی روایات، زمان اذان ظهر وقتی است که مرکز قرص خورشید در حرکت روزانه خود به نصف‌النهار ناظر برسد. اما برخی مراجع از بیان دیگری برای تبیین اذان ظهر استفاده کرده‌اند: وقتی خورشید به بیشترین ارتفاع خود برسد و سایه شاخص نیز به کمترین مقدارش برسد. از نظر نجومی این دو تعریف با دقت خوبی منطبق بر یکدیگرند و ممکن است فقط چند ثانیه با یکدیگر اختلاف داشته باشند. در حال حاضر مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک برای محاسبه اذان ظهر از تعریف اول استفاده می‌کند و لحظه محاسبه شده با دقت یک دقیقه گرد می‌شود.

اذان مغرب
پس از آن‌که خورشید غروب کرد، تا مدتی آسمان همچنان روشن است. در واقع برای ناظری که روی زمین قرار گرفته، خورشید غروب کرده است؛ اما اگر در همان لحظه در ارتفاع قابل ملاحظه‌ای قرار بگیرد (مثلاً سوار بر هواپیما باشد)، خواهد دید که هنوز خورشید بالای افق است. دقایقی بعد، خورشید بیشتر به زیر افق می‌رود و انحطاط آن بیشتر می‌شود و پرتوهای نور خورشید به سطح زمین برخورد می‌کند که در نتیجه، سایه آن در سمت مقابل خورشید (افق شرقی) قابل مشاهده است.

این سایه به صورت نواری قرمز رنگ تشکیل می‌شود و اصطلاحاً حمره مشرقیه (سرخی مشرق) نام دارد. با گذشت زمان و افزایش انحطاط خورشید، ارتفاع و گسترش این نوار قرمز رنگ بیشتر می‌شود اما به دریج کم‌نور‌تر می‌شود. زمان اذان مغرب وقتی است که حمره مشرقیه محو شود. در برخی منابع، ذکر شده که حمره مشرقیه باید از سمت‌الراس بگذرد، اما مشاهدات تجربی نشان می‌دهد که قبل از آن، سرخی مشرق کم‌نور و محو می‌شود. بر اساس مشاهدات انجام شده در سال‌های گذشته، ملاک اذان مغرب زمانی است که خورشید به انحطاط 4.5 درجه برسد.

نیمه شب شرعی
طی چند سال اخیر، نیمه شب شرعی نیز در اوقات شرعی رسمی اضافه شده است. این وقت شرعی مستقل نیست و به تعریف شب از لحاظ شرعی بستگی دارد. مطابق نظر بیشتر مراجع، نیمه شب شرعی زمان وسط بین غروب خورشید و اذان صبح روز بعد است. بنابراین ممکن است نیمه شب شرعی دقایقی قبل یا بعد از نیمه شب نجومی ‌(ساعت صفر بامداد) باشد.

پرسش و پاسخ
چرا اوقات شرعی با دقت ثانیه اعلام نمی‌شود؟
امروز با کمک رایانه‌ها، مشکلی از نظر محاسباتی وجود ندارد و امکان محاسبه و درج اذان صبح و سایر اوقات شرعی با دقت ثانیه وجود دارد؛ ولی به دلایل علمی همچون تاثیر موقعیت دقیق جغرافیایی، دما و رطوبت و... چنین کاری غیر علمی است، بنابراین اعداد با دقت دقیقه گرد می‌شوند.

آیا فاصله زمانی دو وقت شرعی (مثلاًغروب آفتاب و اذان مغرب) برای یک شهر همواره ثابت است؟
اوقات شرعی به موقعیت خورشید در طی سال بستگی دارد و به دلیل این‌که حرکت ظاهری خورشید در طی سال یکنواخت نیست، این فاصله زمانی نیز ثابت نیست و می‌تواند متغیر باشد.

آیا همیشه اوقات شرعی شهرهای غربی دیرتر از شهرهای شرقی است؟
به طور کلی هر چه به غرب می‌رویم زمان طلوع یا غروب خورشید دیرتر است؛ اما این گفته دقیق نیست. اوقات شرعی (به‌جز اذان ظهر) علاوه بر طول جغرافیایی، به عرض جغرافیایی نیز وابسته است. در برخی اوقات سال مانند حوالی انقلاب تابستانی یا زمستانی تاثیر عرض جغرافیایی (شمالی یا جنوب بودن) بیشتر است و ممکن است که اوقات شرعی یک شهر غربی کمی زودتر باشد. به عنوان مثال اردبیل در مقایسه با تهران، غربی‌تر است، ولی در نیمه خرداد ممکن است اذان صبح اردبیل کمی زودتر از تهران اتفاق بیفتد. بنابراین فاصله زمانی اوقات شرعی بین دو شهر در طی سال ثابت نیست و نمی‌توان با اضافه یا کم کردن، اوقات شرعی شهر جدید را محاسبه کرد. محاسبه اوقات شرعی در هر مکانی نیاز به دانستن موقعیت جغرافیایی دقیق محل و استفاده از نرم‌افزارهای خاص دارد.

آیا اوقات شرعی یک مکان در طی سال‌های مختلف یکی است؟
تقریباً بله، ولی از آن‌جاکه طول سال شمسی دقیقاً عدد صحیحی نیست، اوقات شرعی یک سال نسبت به سال قبل یا بعد ممکن است حداکثر تا یک دقیقه تفاوت داشته باشد.

*کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل‌ رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید.
کد خبر 86445

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
3 + 1 =

نظرات

  • نظرات منتشر شده: 22
  • نظرات در صف انتشار: 1
  • نظرات غیرقابل انتشار: 0
  • بدون نام US ۲۰:۲۲ - ۱۳۸۹/۰۵/۳۱
    7 2
    ممنون جلب بود
  • gholam IR ۰۲:۳۶ - ۱۳۸۹/۰۶/۰۱
    9 2
    از اینکه این اطلاعات بسیار عالی در اختیار مردم قرار می دهید متشکرم
  • abbas IR ۱۷:۱۹ - ۱۳۸۹/۰۶/۰۱
    5 3
    برای اولین بار بود که این اطلاعات را دریافت کردم . بسیار جالب و بدیع و مفید بود . با تشکر از نویسنده و محقق محترم و با تشکر از تابناک
  • بدون نام IR ۰۵:۱۳ - ۱۳۸۹/۰۶/۰۲
    8 5
    در كشورهاي اسكانديناوي كه اين اتفاقات رخ نمي‌دهد. اوقات شرعي چگونه تعريف مي‌شود. استدلال چيست؟
  • كريم اسمعيل زاده IR ۰۶:۲۸ - ۱۳۸۹/۰۶/۲۵
    5 2
    اطلاعات خوبي بود و استفاده كرديم اما براي بنده هم هميشه سئوال اول مطرح بوده و ›آن اينكه دركشورهايي نظير نروژ و فنلاند تعيين اوقات شرعي چگونه است لطفا" درصورت امكان توضيح دهيد.
  • فاطمه IR ۱۱:۴۳ - ۱۳۸۹/۰۷/۰۷
    5 1
    با سلام خدمت اساتيد محترم اطلاعات خيلي جالب و مفيدي بوداما براي كشورهايي كه 6 از سال روز و 6 از سال در شب هستند چگونه وقت شرعي تعيين ميكنند؟
  • کاپیتان IR ۱۱:۱۰ - ۱۳۸۹/۰۸/۰۶
    5 1
    سلام.اطلاعات بسیار مفید است علی الخصوص برای دریانوردان که با کشتی های اقیانوس پیما سفر میکنند و اوقات شرعی را خودشان به کمک Ahmanac محاسبه میکنند. بنده متوجه شدم که محاسباتم درست بوده چون برای اذان صبح Astronomical Twilight را که خورشید 18 درجه زیر افق و اذان مغرب را برای Civil Twilight که خورشید 6 درجه زیر افق میباشد محاسبه میکردم.
  • بدون نام IR ۱۷:۰۸ - ۱۳۹۰/۰۲/۰۵
    3 1
    با تشکر ولي نياز به توضيح بيشتر همراه با شکل هاي گرافيکي دارد
  • محمد محدی دینانی IR ۰۹:۰۹ - ۱۳۹۰/۰۵/۱۵
    6 2
    با تشکر از اطلاعات خوبتون من یک سوالی داشتم واون اسن است که امسال اذان صبح تهران زودتر از اصفهان است اما اذان مغرب بر عکس هستش یعنی تهران دیرتر از اصفهان است. ایا چنین چیزی اساسا امکان پذیر است؟چطور
  • ذوالفقار دانشی، دبیر سرویس دانش خبرآنلاین IR ۰۹:۴۳ - ۱۳۹۰/۰۵/۱۵
    11 2
    در پاسخ به کاربر محترم، آقای محمدی دینانی: عرض جغرافیایی شهر تهران شمالی تر از اصفهان است پس طول روز یعنی فاصله زمانی طلوع تا غروب خورشید بیشتر است. حرکت روزانه خورشید نسبت به هنگام ظهر با دقت خوبی متقارن است یعنی زمان طلوع تا ظهر برابر زمان ظهر تا غروب خورشید است. بنابراین اگر طلوع تهران زودتر از اصفهان باشد، غروب تهران هم دیرتر از اصفهان خواهد بود.
  • بهار1990 IR ۰۱:۰۳ - ۱۳۹۰/۰۶/۰۲
    6 3
    سلام یه سوال دارم فقط اگر میشه لطفا پاسخ سوال رو برام ایمیل کنید،ممنون. چرا در برخی فصل های سال اذان اهواز زودتر از تهران است و گاهی دیرتر. حتی اگر بخواهیم به عرض جغرافیای هم توجه کنیم باید سایر شهر های نزدیک اهواز هم چنین وضعی رو داشته باشند در صورتی که چنین نیست. ممنون میشم من رو از این سردرگمی نجات بدید موفق باشید زیر سایه مولا علی بدرود
  • هنرمند IR ۱۳:۴۵ - ۱۳۹۰/۰۶/۱۳
    1 0
    اطلاعات جالبي بود سپاس گذارم كه چنين اطلاعاتي را در اختيار عموم قرار مي دهيد
  • ارین IR ۱۵:۳۱ - ۱۳۹۱/۰۵/۰۲
    1 0
    سلام من میخواستم بدانم که محاسبه وقت مغرب به چه صورت انجام میشود. ( فرمول )
  • حمید IR ۰۸:۰۳ - ۱۳۹۱/۰۹/۰۸
    2 0
    چرا زمان اذان مغرب از 8 آذر به مدت 10 روز ثابت است؟
  • جواد IR ۱۷:۳۹ - ۱۳۹۱/۱۱/۱۷
    3 5
    ضمن عرض تشکر از دوستمون برای این مطلب به نظر من به این همه محاسبه نیاز نیستا میزنی تلتکست اوقات همه شهر هارو نوشته؟؟؟؟/؟؟؟؟
  • ایلین IR ۱۳:۰۷ - ۱۳۹۲/۰۴/۲۲
    1 3
    ممنون من گیج شده بودم که چرا تذان صبح شهر های شرقی دیر تر از شهرهای غزبی است به کمک شما فهمیدم خدا اجرتان دهد
  • amiirhafez IR ۱۶:۰۳ - ۱۳۹۳/۰۲/۳۰
    3 1
    سلام جالب و پرمحتوا بود، بنده نیز به روش و سبک سنتی و قدیمی اوقات شرعی را تخریج می کنم ، کل سایت ها رو سر زدم اما هیچ جا ندیدم که اوقات شرعی برای اهلسنت زده باشند، سایت های عربی مثل الباحث الاسلامی فقط اوقات شرعی اهلسنت رو زده، از شما تقاضا دارم اگر ممکن است که در زمینه اوقات شرعی برای اهلسنت نیز اقداماتی انجام دهید ، بنده با کمال میل حاضرم در این باره با شما همکاری کنم . منتظرم
  • بی نام A1 ۰۹:۴۱ - ۱۳۹۳/۰۴/۱۲
    7 5
    به نظر من خوب توضیح داده نشده است. تعریف اوقات شرعی از دید اهل تسنن بسیار ساده است
  • محمدتقی متقاعد A1 ۰۰:۳۳ - ۱۳۹۴/۰۴/۰۶
    0 0
    بسیربرایم جالب بودجواب چندین سالهام راگرفتم فقط اگرزحمت نبست یک کمی به زبان ساده تر بیان شود تاهمه اقشاردرک کنند خیلی خوب است
  • بی نام FI ۱۲:۳۹ - ۱۳۹۴/۰۴/۰۶
    0 0
    ممنون
  • جعفر A1 ۰۴:۵۴ - ۱۳۹۴/۰۴/۲۵
    0 0
    با سلام و عرض ادب. آیا زمان اذان صبح امروز با اذان صبح پارسال همین روز یکی میباشد؟
  • هوشیار A1 ۱۷:۱۶ - ۱۳۹۴/۱۰/۲۶
    0 0
    خیلی عالی. ممنون از دوست داران نجوم. سربلند و پیروز باشید.