آیا امشب قمر در عقرب است؟

امیر حسن‌زاده*: اگر در زمان غروب خورشید به موقعیت ماه توجه کنید، هر شب نسبت به شب قبل، کمی از غرب آسمان فاصله می‌گیرد و به تدریج بر قسمت روشن آن افزوده می‌شود تا این‌که در ساعت 22:44 شامگاه 25 مرداد به تربیع اول می‌رسد. در این روز، ماه یک چهارم مدار خود را طی کرده است و نصف قرص آن روشن است. نکته ای که در حرکت مداری ماه باید توجه داشت این است که مدار ماه به دور زمین بیضوی است بنابراین مطابق قانون دوم کپلر، در یک مدار بیضوی هر چه جسمی که در حال گردش به دور جسم دیگر است، به آن نزدیک شود، سرعت آن بیشتر می‌شود. در نتیجه می‌توان این‌گونه برداشت کرد که در حرکت ماه به دور زمین، هنگامی‌که ماه در حضیض است، سرعت گردشش بیشتر است بنابراین به این دلیل که در هفته گذشته ماه در حضیض مداری‌اش قرار داشت، توانسته سریع‌تر جابه‌جا شود و قبل از شب هفتم ماه قمری به تربیع اول برسد.

سیارات
عطارد / تیر: در آسمان شامگاهی قرار دارد، در طی شب‌های آینده به تدریج جدایی زاویه‌ای آن از خورشید کمتر می‌شود. برای مشاهده‌ آن نیازمند افق غربی بازی هستید تا بتوانید این سیاره گریزپا را در ارتفاع حدود 7 درجه‌ای مشاهده کنید.

زهره / ناهید: پس از غروب خورشید، در کنار سیاره مریخ و البته پرنورتر از آن در افق غربی قابل مشاهده است. در 29 مرداد ماه به بیشترین کشیدگی شرقی از خورشید می‌رسد. در این زمان جدایی زاویه‌ای این سیاره از خورشید به بیشترین مقدار خود یعنی حدود 46 درجه می‌رسد و تا حدود دو ساعت پس از غروب خورشید، در آسمان قرار دارد.

مریخ / بهرام: در ابتدای شب در غرب آسمان و در فاصله 2 درجه‌ای سیاره ناهید قرار دارد. طی شب‌های بعد، به علت جابه‌جایی سریع‌تر سیاره ناهید از آن عقب می‌ماند.

مشتری / برجیس: حدود ساعت 10 شب از افق شرقی طلوع می‌کند و تا صبح در آسمان قرار دارد. در ساعت 3 بامداد، درخشان‌ترین جرم سماوی در میانه آسمان است.

زحل / کیوان: پس از غروب خورشید در غرب آسمان و در فاصله بین سیارات زهره و عطارد قرار دارد.

مقارنه ماه و قلب‌العقرب
ماه در حرکت مداری خود از کنار ستارگان و سیارات مختلف عبور می‌کند. در نیمه شب 26 مرداد ماه، مقارنه ماه و ستاره قلب‌العقرب، پرنورترین ستاره صورت فلکی عقرب اتفاق می‌افتد. در این زمان جدایی زاویه‌ای آنها از یکدیگر به 3 درجه می‌رسد.

برخی مردم، این حالت را قمر در عقرب می‌گویند. این در حالی است که قمردرعقرب واقعی وقتی است که ماه در برج عقرب قرار می‌گیرد. پیشینیان برای پیش‌بینی سال شمسی و حرکت خورشید در آسمان، مسیر حرکت خورشید را به 12 برج مساوی تقسیم کرده بودند و کاربری هر برج مانند ماه‌های امسال بود. اما برج‌ها منطبق بر صورفلکی متناظر دایره‌البروج نیستند. مثلا درحالی‌که برج سنبله نماد ماه شهریور است، اما در شهریور ماه، خورشید در صورت‌های فلکی اسد و سنبله حرکت می‌کند و حرکت خورشید در صورت‌فلکی سنبله نزدیک به 2 ماه کامل طول می‌کشد.

در مورد برج عقرب و صورت‌فلکی عقرب هم ماجرا به همین شکل است. در حالی‌که خورشید در هفته آخر مهر و 3 هفته اول آبان‌ماه در برج عقرب به سر می‌برد، اما فقط در هفته اول آذرماه است که از صورت‌فلکی عقرب عبور می‌کند.

پرسش‌های معمول در زمینه رویت هلال ماه

مقارنه یا ماه نو چیست؟
در حرکت ماه به دور زمین، لحظه‌ای است که کره ماه بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد. معمولاً مقارنه را نسبت به رصدگر فرضی واقع در مرکز زمین تعریف می‌کنند. به عبارت ساده مقارنه ماه و خورشید زمانی است که از دید ناظر مرکز زمین، ماه و خورشید در یک راستا قرار داشته باشند. مقارنه ماه و خورشید، لحظه تولد ماه است به همین دلیل به آن ماه نو نیز گفته می‌شود. از لحاظ نجوم محاسباتی، محاسبه این زمان با دقت امکان‌پذیر است و استفاده از نرم‌افزارهای امروزی، این کار را به راحتی میسر کرده است.

آیا ممکن است طول یک ماه قمری، 28 یا 31 روز شود؟
طول ماه قمری بر اساس ماه هلالی تعریف می‌شود. ماه هلالی، مدت زمان بین دو لحظه مقارنه ماه و خورشید (ماه نو) متوالی است. طول ماه هلالی به طور متوسط حدود 29.53 است، اما در تقویم طول ماه باید عدد صحیحی باشد؛ بنابراین طول ماه قمری می‌تواند فقط 29 یا 30 روز باشد.

آیا بلافاصله پس از ماه نو، هلال را می‌توان دید؟
از لحاظ محاسباتی ، ماه نو لحظه تولد ماه است. اما این به معنی آن نیست که بلافاصله بعد از مقارنه ماه و خورشید (ماه نو) می‌توان هلال ماه را مشاهده کرد. پس از ماه نو، مدت زمانی لازم است تا ماه از خورشید، فاصله بگیرد و هلال ماه تشکیل و قابل مشاهده شود. هر چه جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید کمتر باشد، رؤیت هلال به علّت نزدیکی آن به خورشید سخت‌تر می‌شود. حداقل جدایی زاویه‌ای برای تشکیل شدن هلال 7 درجه است. یعنی قبل از این‌که جدایی زاویه‌ای هلال به 7 درجه برسد، هلال ماه قابل مشاهده‌ای شکل نخواهد گرفت. امروزه این مقدار در بحث رؤیت هلال ماه به «حدّ دانژون» معروف است.

* کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران