امشب در هر ساعت 60 شهاب درخشان ببینید

امیر حسن‌زاده: همه ما نورهای گذرا و سریعی را در آسمان شب دیده‌ایم که به سرعت محو می‌شوند. این نورهای گذرا همان شهاب‌ها هستند. قدما معتقد بودند که « چون شیطان از زمین قصد آسمان کند، فرشتگان به تیر آتشین وی را بزنند و از صعود ممانعت کنند». چنین تعبیری از شهاب، در نظم و نثر بسیار دیده می‌شود. برخی نیز تصور می‌کردند که شهاب‌ها، ستارگان در حال سقوط هستند.

اما امروزه می‌دانیم که شهاب‌ها چیزی جز ماحصل برخورد ذرات بسیار کوچک به جو زمین نیستند. این ذرات که ممکن است به اندازه دانه‌های شن باشند، با سرعت چند ده کیلومتر بر ثانیه به جو زمین برخورد می‌کنند و در اثر اصطکاک شدید حاصل از آن به شدت داغ می‌شوند و هوای اطراف خود را نیز یونیزه می‌کنند؛ در نتیجه ما آن‌ها را به صورت یک تیر شهاب می‌بینیم که آسمان را می‌شکافد و به سرعت محو می‌شود.

در آسمانی صاف و تاریک ممکن است در هر ساعت چند شهاب مشاهده کنید که در نقاط مختلف آسمان ظاهر می‌شوند، اما در شب‌های خاصی از سال، تعداد شهاب‌ها به یک‌باره زیاد می‌شود که به این پدیده «بارش شهابی» می‌گویند. بارش‌های شهابی در اثر ورود توده‌ای از ذرات به جو زمین به وجود می‌آیند که منشاء بسیاری از آن‌ها، دنباله‌دارها هستند. این صخره‌های یخی با حرکت در مدار خود، ذرات ریزی به جا می‌گذارند که با نزدیک شدن دنباله‌دار به خورشید، تعداد ذرات به جا مانده افزایش می‌یابد.

این ذرات در مسیرهایی موازی یکدیگر و با سرعتی یکسان وارد جو می‌شوند. عمل سوختن و یونیزه شدن آن‌ها بیشتر در ارتفاع ۱00 کیلومتری بالای سطح زمین رخ می‌دهد که برای ناظر روی سطح زمین، فاصله بسیار دوری است؛ بنابراین به دلیل اثر پرسپکتیو، چنین به نظر می‌رسد که شهاب‌ها از یک نقطه خاص آسمان خارج می‌شوند. درست مثل حالتی که پای یک برج بلند ایستاده باشید و وقتی به بالا نگاه می‌کنید، تصور می‌کنید که دیوارهای برج همه در یک نقطه همگرا می‌شوند. به این نقطه مجازی کانون بارش گفته می‌شود. کانون بارش در هر صورت فلکی باشد، بارش شهابی به همان نام خوانده می‌شود.

به دلیل حرکت متناوب زمین به دور خورشید، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله‌دار می‌رسد و هر سال با برخورد به این ذرات، بارش شهابی سالیانه را به وجود می‌آورد. تاکنون ده‌ها بارش شهابی کشف شده که مهم‌ترین آن‌ها در جدول1 معرفی شده‌اند.

تاریخچه بارش‌ شهابی برساووشی 
بارش شهابی برساووشی یکی از معروفترین بارش های شهابی سالیانه است که در22-21 مرداد به اوج فعالیت خود می‌رسد. به دلیل شهاب‌های به نسبت زیاد آن و اینکه در تابستان اتفاق می‌افتد، مشاهده آن به یکی از شورانگیزترین برنامه های رصدی سالیانه تبدیل شده است. نخستین گزارشهای رصد این بارش به بیش از 2000 سال پیش بر می‌گردد که در شرق دور(چین،ژاپن و ...) ثبت شده است.
دنباله دار منشاء بارش برساووشی دنباله دار سویفت-تاتل است که در سال 1862 توسط لوییس سویفت از نیویورک و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد کشف شد. چند سال پس از کشف این دنباله دار بود که «شیاپارلی» با کمک محاسباتش نشان داد که دنباله دار سویفت-تاتل منشاء بارش شهابی است. این اولین بار بود که ارتباط بارش شهابی و دنباله دار به اثبات می‌رسید.

افزایش فعالیت بارش برساووشی در سالهای 63-1861 تایید کننده این مطلب بود. دوره تناوب دنباله دار سویفت-تاتل حدود 130 سال است و آخرین بار در اوایل دهه 1990 به حضیض(نزدیکترین فاصله از خورشید) رسید و در سالهای 1992و 1991 تعداد شهاب‌های این بارش شهابی افزایش داشت. اما در سالهای بعد بارش برساووشی به فعالیت معمول خود ادامه داد تا اینکه همانطور که انتظار می‌رفت در سال 2004 م. ( 1383 ه.ش) یک رشد ناگهانی در تعداد شهاب‌ها مشاهده شد. اما در سالهای اخیر بارش شهابی معمولی داشته است و مطابق پیش بینی ها باید منتظر افزایش فعالیت آن در سال 2028 م.( 1407 ه.ش) بمانیم.

آن‌چه امسال اتفاق می‌افتد
فعالیت بارش شهابی برساووشی از 27 تیر آغاز می‌شود، زمانی که زمین به فاصله نزدیکی از بقایای برجامانده از دنباله‌دار سویفت-تاتل می‌رسد. هرچه زمین به مرکز این ذرات نزدیک‌تر می‌شود، تعداد شهاب‌ها هم به تدریج افزایش می‌یابد تا در حوالی 22 مرداد به اوج خود برسد. در این تاریخ و زیر آسمانی تاریک می‌توان شاهد عبور حدود 60 شهاب در هر ساعت بود. پس از آن تعداد شهاب‌ها به تدریج کاهش می‌یابد تا در سوم شهریور، زمین آن‌قدر از این باریکه ذرات دور شود که فعالیت این بارش شهابی نیز به پایان برسد.

اوج بارش شهابی برساووشی امسال حوالی ساعت 5 صبح 22 مرداد پیش‌بینی شده و از آن‌جایی‌که این شدت فعالیت معمولا چندین ساعت به طول می‌کشد، پیشنهاد می‌کنیم رصد را از آغاز بامداد جمعه یعنی ساعت 0 روز 22 مرداد انجام دهید. در این زمان، کانون بارش در ارتفاع زیادی از شمال شرق آسمان قرار دارد. ماه هم در آسمان حضور ندارد و مشکلی برای رصد به وجود نمی‌آورد.

اما برای آن‌که بیشترین تعداد شهاب‌ها را ببینید، نباید کانون بارش را ببینید، بلکه پیشنهاد می‌کنیم جایی را پیدا کنید که افق بازی داشته باشد و بعد، طاق باز دراز بکشید تا بتوانید محدوده بالای سرتان را به راحتی مشاهده کنید.

به دلیل آلودگی نوری، آسمان مناطق شهری بسیار روشن است و نمی‌توان بسیاری از شهاب‌ها را دید؛ بنابراین مشاهده بارش شهابی از داخل شهرها جلوه خاصی نخواهد داشت. هر چه آسمان‌تان تاریک‌تر باشد، شانس دیدن شهاب‌های بیشتری را خواهید داشت.

رصد شهاب‌ها
رصد بارش‌های شهابی نیاز به هیچ گونه ابزار خاصی ندارد. چشمان شما تمام آن چیزی است که نیاز دارید. چشم انسان ابزاری مناسب برای این منظور است، زیرا دارای میدان دید وسیعی است.

مدت زمانی که برای رصد در نظر میگیرید باید حداقل 1 ساعت باشد. این مقدار، زمان مناسبی برای مشاهده نمایش شهاب‌هاست. گاهی اوقات در ساعاتی از شب هیچگونه شهابی دیده نمی شود و در ساعت‌هایی فعالیت آن‌ها افزایش می‌یابد. در رصد شهاب‌ها، مهمترین کار شمارش تعداد شهاب‌های مشاهده شده است. می‌توانید در فواصل مشخص(مثلاً هر 10 دقیقه) تعداد شهاب‌هایی که مشاهده کرده‌اید را ثبت کنید. شهاب ها هم مانند ستارگان درخشندگی متفاوتی دارند. برخی پرنور و برخی دیگر آنقدر کم نور هستند که به زحمت دیده می‌شوند. اگر بیشتر دقت کنید متوجه خواهید شد که همه شهاب‌های سفید نیستند. رنگ شهاب به جنس ماده سازنده آن مربوط است و می‌تواند اطلاعات علمی مفیدی را به ما بدهد.

عکاسی از شهاب‌ها
برای عکاسی از شهاب‌ها نیاز به دوربینی دارید که بتوانید نوردهی بلندمدت انجام دهید. در نوع مکانیکی اینگونه دوربین های عکاسی(مانند دوربین زنیط)، شاخصی به نام B یا T در قسمت تنظیم سرعت شاتر وجود دارد که به ما اجازه می‌دهد زمان نوردهی فیلم عکاسی را به طور دستی تنظیم نماییم. طبیعی است که دوربین باید بر روی یک سه پایه محکم نصب شده باشد. البته از آنجایی که در هنگام ثبت مسیر رد شهاب‌ها بر خلاف پدیده های دیگر نجومی از زمان دقیق عبور شهاب در آسمان و منطقه عبور آن آگاهی نداریم، بنابراین باید دریچه دوربین برای چندین دقیقه باز بماند و به بخشی از آسمان نشانه روی کند. همچنین برای حد اکثر استفاده را از میدان دید دوربین از لنزهای میدان باز (واید) استفاده می‌شود. مدت زمان نوردهی معمولاً بین 5 تا 15 دقیقه بسته به شرایط آسمان و میزان آلودگی نوری پیشنهاد می‌شود.

برای این منظور می‌توانید از وسیله‌ای بنام دکلانشورکمک بگیریم. در این حالت رد ستارگان ثبت شده بر روی عکس به صورت کمآن‌هایی از یک دایره هستند که ناشی از حرکت ظاهری آن‌ها در آسمان است. هر چه مدت نوردهی کمتر باشد، کمان ثبت شده کوتاهتر خواهد بود و این مسئله به شما این امکان را می‌دهد که بتوانید صورتهای فلکی ثبت شده بر روی عکس را راحت تر تشخیص دهید. اما شهاب‌ها به دلیل آنکه حرکت سریع و آنی دارد، به صورت خطی ثبت می‌شوند. در عکاسی بارش های شهابی از فیلم هایی با حساسیت بالا نظیر فیلم های با حساسیت 400 ، 800 و بالاتر از آن استفاده می‌شود. امروز می‌توان از دوربینهای دیجیتال SLR برای این منظور نیز استفاده کرد. در این دوربینها احتیاجی به فیلم نداریم، همچنین تمام تنظیمات مربوط به مدت زمان نورگیری و اندازه دیافراگم به صورت اتوماتیک قابل انجام است. ثبت شهاب بر روی فیلم به شانس و اقبال شما بستگی دارد.