شفافیت اطلاعاتی و نقش علم اطلاعات و دانش‌شناسی

به نظر می‌رسد بحث اجرای شفافیت اگر عمد و غرضی در کار نباشد از یک تصمیم کوچک آغاز می شود و آن تأکید همه بر وحدت اصطلاحات کار بردی برای ورود اطلاعات است تا خروجی ها شفاف به دست آید. داستان ساده جنگ چهار نفر با زبان های گوناگون که مولوی آن را به نظم در آورده است بیانگر آغاز ماجرا است. این چهار نفر همه انگور می‌خواستند و لی با زبان‌های گوناگون آن را ادا می‌کردند و لذا بر سر خواست خود به منازعه پرداخته بودند. کسی که به چهار لغت آشنا بود به آنها گفت جنگ نکنید من خواست همه شما را بر آورده می کنم¹.

در یک کشور اگر خواست عمومی بر اجرای کار و خدمت به مردم باشد کافی است که از اصطلاحات متفاوت برای مقصود واحد اجتناب، و به گونه ای عمل کنند تا با مقید کردن خود براین وحدت رویه کار ها را زودتر انجام دهند. انجام کار صحیح و سریع و خدمت به مردم همچون ادبیات نیست که هر کس با حال و هوای خود و از سر ذوق و فرصت بخواهد از آرایه های گوناگون استفاده کند تا دیگران را تحت تأثیر قرار دهد. برانگیختن و تحت تأثیر قرار دادن تا قبل از تصمیم گیری است ولی وقتی کار شروع شد آنوقت برای سرعت و صحت و دقت کار هماهنگی، همدلی و وحدت رویه اصل است. سپردن همه کار ها به متخصصان علم رایانه اگر چه در کار فناوری تخصص دارند؛ اما چون در انتقال معنا و یکدست کردن واژه ها تبحر ندارند کار را به خوبی به پایان نمی رساند. به ویژه که در دنیای امروز ایجاد و به روز رسانی فناوری های اطلاعاتی به صورت یک تجارت رقابتی در آمده است. به نظر می رسد علت عدم توفیق در تحقق شفافیت یکی از/ یا همه موارد زیر باشد:

1- عدم آگاهی نسبت به امر اطلاع رسانی و اهمیت آن به ویژه از جانب مدیران. مدیران با آنکه از واژه اطلاع رسانی در تصمیم گیری ها و اجرای خود استفاده زیادی می کنند اما از ساز و کار ایجاد و بهینه‌سازی آن اطلاع کافی ندارند. آنها محصول یک دست و درست را طلب می کنند و اغلب هم در دریافت آن توفیق ندارند و تصمیمات آنها بر اساس همان اطلاعات دم دستی و ناقص است

2- عدم توجه به اهمیت خدمت به مردم. اگر خدمت به مردم توسط مدیران و به ویژه کارشناسان آنها که بیشتر به طور مستقیم با مردم سر و کار دارند اصل باشد و آنها خود را خدمتگزار واقعی مردم بدانند و رضایت واقعی مردم را مهم باشد، قطعا به دنبال راه‌هایی خواهند بود تا این خدمت را به بهترین وجه انجام دهند. آنها در روند کاری خود به ایرادات و اشکالات کار خود هر روز و هر آن پی می برند و یادداشت می کنند و برای حل آن راه حل می‌طلبند و از متخصصان اطلاع‌رسانی به جدّ آن را مطالبه می‌کنند.

3- عدم تعریف مشخص از کار و وظایف خود. یکی از موانع اصلی اطلاع رسانی و در نتیجه عدم توفیق در اجرای بهینه کار عدم اشراف مدیران و کارشناسان و طبعا بقیه کارکنان به وظایف خود است. اگر تعریف دقیقی از کار و فلسفه وجودی آن داشته باشند و در این راه آموزش دیده باشند بهتر در انجام کار موفق می شوند و بیشتر از متخصصان اطلاع رسانی راهکار طلب، و صریح تر خواسته خود را بیان می کنند.

4- عجله در کار. یکی از ویژگی های ما ایرانیان در همه سطوح انجام کارتوأم با عجله است. البته زمانی این سرعت لازم است؛ مثلا اگر مریضی از دست می رود و یا حادثه ای در حال اتفاق افتادن است باید سرعت عمل داشت. اما در همین جا هم همه دیده اند که بهترین توصیه خونسرد بودن و توجه عمیق به بهترین راه حل است. به قول معروف تعجیل نکو نیست مگر در عمل خیر و عملی خیر است که بهترین تصمیم با بهترین ابزار در بهترین موقعیت باشد.

5- دادن کار به کارشناسان گوناگون، به‌واسطه تغییر مداوم مدیریت و تعدد تصمیم‌گیری که در نتیجه هر کس با سلیقه خود کار را انجام می‌دهد. یکی از آفت های شفافیت در اطلاعات و اطلاع رسانی، تغییر مداوم مدیریت بر اثر ندانم کاری و یا حفظ موقعیت خود از جانب مدیران مافوق است. خود این امر باز به اطلاع رسانی درست بر می گردد. وقتی مدیری بدون داشتن اطلاعات کافی و اطمینان از صحت عمل و تجربه کاری، فردی را خود و یا با توصیه دیگری بر سر کار می گذارد، نتیجه اش جز به هم ریختن نظام اطلاع رسانی و درهم شدن کار ها چیز دیگری نیست. همه می دانند که به هنگام تعویض دولت ها دست کم از شش ماه قبل و بعد از انتخاب فرد جدید تا شش ماه بعد بسیاری از مدیران و کارشناسان خود را در بلاتکلیفی می دانند و یا می گذارند و این یعنی به هم ریختن برنامه ها و قاطی شدن اطلاعات و در نتیجه عدم شفافیت اطلاعاتی.

6- عدم شناخت و توجه به واحدهایی که انجام خدمت به مردم همکاری مشترک را می‌طلبد و بخشی نگریستن به کار. شما دیده اید که برای انجام یک کار مثلا ساختمان سازی و یا ایجاد یک کارگاه تولیدی متقاضی باید به چه تعداد مراکز مراجعه کند که هر یک خواسته‌ای دارند. خواسته هاشان به جای خود که آیا منطقی هست و یا خیر، اگر درخواست‌های مردم دسته بندی شود و مراکزی که باید در صدورمثلا مجوزی مشارکت کنند به نوعی درخواست ها را هماهنگ کنند کار سریع تر انجام می شود و متقاضی زود تر به مقصود میرسد. البته اول کار قدری زحمت دارد ولی به برکات آن می ارزد. یکی از آفات بسیار مهم در ایجاد عدم شفافیت بخشی نگری در کار است. این هم در واحد های یک وزارتخانه و حتی ادارات تابعه آن رخ می دهد و هم بین آن وزارتخانه با سایر وزارتخانه ها و یا نهادها. به عنوان مثال من در اداره مالیات یکی از مناطق شهر تهران خود شاهد بودم که از یک واحد آن در یک ساختمان تا واحد بعدی در ساختمان دیگر آنچنان فاصله بود که نه تنها با شبکه، اطلاعات هم را نداشتند بلکه هر یک دیگری را محکوم به نداشتن اطلاعات می کرد و این جز سرگردانی مشتری و مودی و اتلاف وقت او با مراجعه مکرر در شهر شلوغی مثل تهران و گرفتن کپی های مکرر و اسراف در وقت و مال و ایجاد عصبانیت چه می تواند باشد. باید توجه داشت که کشور یک نظام واحد است با مجموعه ای از خرده نظام ها.

7- نداشتن آموزش لازم. آموزش یکی از محوری ترین کار ها در ایجاد نظامی سالم با اطلاعات شفاف و روز آمد است. بسیاری آن را دست کم می گیرند و اولا به صورت مستمر با آن برخورد نمی کنند و ثانیا آموزش ها در قالب امور کلی بیان می شود و از شواهد مربوط به کاری که کارکنان درگیر آنند کمتر استفاده می شود. نتیجه این می شود که آموزش را کارکنان به قصد پر کردن پرونده کاری خود برای ارتقا در نظر می¬گیرند و نه برای انجام خوبتر کار برای خدمت به مردم و کشور. همین مسئله اسراف را ببینید که چگونه اختاپوس وار به صورت فرهنگی منفی در آمده است که هر کاری را می توان به طرق بهتر، و کم هزینه تر انجام داد. اسراف در همه شئون کشور از بالا تا پائین وجود دارد و در خانواده ها که آن را با لعاب کسر شأن توأم می کنند؛ که اگر اسراف نشود بد است و نه اینکه درست مصرف شود خوب است.

8- نبود نظارت از جانب مافوق و عدم مواخذه متخلفان. عدم نظارت و پیگیری و مواخذه یک امر اساسی است و چناچه به دقت انجام شود شفافیت کار را بالا می برد و کارمند جرأت نمی کند اطلاعات غلط بدهد و یا آن را دستکاری کند. و این برمی گردد به اینکه یا خود مدیر متخلف است و یاکار را نمی شناسد و با آزمون خطا کار می کند و یا به خاطر مشاغل گوناگون اشراف بر کار ندارد و لذا نمی تواند نظارت و سپس مواخذه کند. آدم کاربلد و متعهد از هیچ چیز نمی هراسد، زبانش گویا است و ایراد ها را به خوبی می بیند. در معاملات داخلی، و نیز خارجی که بسیار مهم تر است، به همه جوانب کار نظر دارد و به قول معروف دست رقیب را می خواند و نمی گذارد با عدم شفافیت کلاه به سرش و یا سر کشورش برود، و یا تنبل است و یا دلرحم و نسبت به حقوق عامه بی اعتنا. در حالی که ممکن است در زندگی شخصی خود بسیاری از مسائل را رعایت کند و یا اگر از مرفهین باشد به خاطر درآمد کلانش اهمیتی به خیلی از مسائل ندهد و در نتیجه این نوع نگاه را به دیگران متنقل کند.

پیشنهاد این است که کل نظام کشوری در داخل و خارج به صورت یک نظام واحد در نظر گرفته شود و مجموعه های زیرنظام با هم از نو خود را باز تعریف کنند و در کنار متخصصان علم رایانه از متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی برای ساختن و هماهنگ کردن اصطلاحنامه های موضوعی و کاری مرتبط استفاده کنند تا در صورت تعویض پیمانکار رایانه ای، نظام دسترس پذیری و شفاف سازی به هم نریزد. و این شدنی است. بنگرید به سیستم پرداخت پول بانکها که نه تنها شعب یک بانک با هم هماهنگ اند بلکه همه بانکهای دیگر هم تا حدودی به صورت بر خط با هم مرتبط اند و البته می توانند این ارتباط ها را بیشتر کنند. متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی توان ایجاد اصطلاحنامه های موضوعی و کاری را دارند و بر نظارت بر اجرای آن توانمندند. البته اگر این تصمیم گرفته شود لازم است که در آموزش های معمول این رشته هم تجدید نظر جدی به عمل آید.

پی‌نوشت:

1- مثنوی معنوی
چار کس را داد مردی یک درم/ آن یکی گفت این بانگوری دهم/
آن یکی دیگر عرب بد گفت لا/ من عنب خواهم نه انگور ای دغا
آن یکی ترکی بد و گفت این بنم/ من نمی‌خواهم عنب خواهم ازم/
آن یکی رومی بگفت این قیل را/ ترک کن خواهم استافیل را/
در تنازع آن نفر جنگی شدند/ که ز سرّ نام‌ها غافل بدند/
مشت بر هم می‌زدند از ابلهی/ پر بدند از جهل و از دانش تهی
...