کودتای ناقص، ناپخته و غیرفراگیر در درون نیروهای مسلح و در سطح کشور در شرایطی رخ داد که تنش داخلی در ترکیه میان دولت و حزب حاکم عدالت و توسعه با عناصر موسوم به دولت موازی طرفدار فتح‌الله گولن، رهبر معنوی جماعت خدمت از دسامبر 2013 آغاز و تا چند روز پیش از این تشدید شده بود.
در طول این مدت صدها طرفدار گولن در دستگاه‌های پلیس، قوه قضاییه، برخی رسانه‌های وابسته به این تشکیلات و نیروهای مسلح یا محاکمه یا روانه زندان شده بودند یا تقلیل مقام یافته بودند یا اینکه از کار برکنار شده بودند. همچنین پیش از انجام کودتای نافرجام و پس از شروع نخست‌وزیری ییلدریم تنش‌زدایی در عرصه سیاست خارجی ترکیه با اعلام استراتژی کاهش دشمنان و افزایش دوستان آغاز شده بود و تنش میان دولت ترکیه با پ‌ک‌ک نیز کاهش یافته بود و نخست‌وزیر ترکیه پس از شروع بهبودی روابط با روسیه و اسراییل درصدد کاهش تنش با مصر و سوریه برآمده بود و در مبارزه با داعش همراهی بیشتری با آمریکا و نیروهای ائتلاف را استارت زده بود.
به‌گونه‌ای که حتی برای پیروزی نیروهای دموکراتیک کردی- سوری که ازسوی آمریکا حمایت می‌شد در نبرد حلب کمک کرده بود، این درحالی بود که پیشتر دولت ترکیه علیه کردهای سوریه اقداماتی کرده بود و از ارتباط حزب دموکراتیک کردی سوریه با پ‌ک‌ک نگران بود و ترکیه تاوان مقاومت اخیر در برابر داعش و وارد کردن ضربه به این گروه تروریستی را در انفجار مهیب فرودگاه آتاتورک در دو هفته پیش از این داده بود.
چرا کودتا اتفاق افتاد؟
مجموعه تحولات پیشاکودتا در ترکیه نشان می‌دهد کودتاگران از اقدامات اردوغان و حزب حاکم عدالت و توسعه با شدت زیادی ناخرسند بوده‌اند و قصد ضربه زدن به دولت ترکیه را داشته‌اند و برای همین منظور انجام کودتایی را برنامه‌ریزی کرده و تدارک دیده بودند اما به‌نظر می‌رسد کودتاگران قصد داشتند در زمان دیگری این عملیات را تحقق بخشند ولی به چند دلیل این عملیات را زودهنگام انجام دادند. از جمله عوامل احتمالی که می‌توان برای تعجیل کودتا برشمرد، عبارتند از:
- از آنجا که چند روز قبل از کودتای جمعه شب 25 تیرماه چند نفر از ژنرال‌های ارتش ترکیه که تنی چند از آنان از بازنشسته‌های نیروهای مسلح بودند، بازداشت شده بودند و قرار بر بازداشت قریب 700 نفر دیگر از نیروهای مسلح بوده و کودتاگران نگران ادامه این بازداشت‌ها بودند، کودتا را در زمانی نزدیک‌تر محقق ساختند.
- کودتاچیان نگران تقویت و افزایش مشروعیت اردوغان پس از شروع تنش‌زدایی در روابط خارجی و تا حدودی تنش‌زدایی داخلی که آثار اقتصادی و امنیتی مناسبی را به ارمغان خواهد داشت، بودند و انجام کودتا را در شرایط ثبات داخلی و خارجی کم یا بی‌نتیجه ارزیابی و مبادرت به عملیات زودهنگام کردند.
چرا کودتا نافرجام ماند
اما ماهیت این کودتا در همان ساعات اولیه و تحولات میدانی قابل مشاهده نشان می‌داد که نافرجام خواهد ماند. از دلایل عمده شکست این کودتا می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- بخشی از بدنه نیروهای مسلح که گفته می‌شود دادستان نظامی و مشاور رییس ستاد مشترک نیروهای مسلح طراح آن بوده‌اند، با جذب حدود 50 سرهنگ و چند ژنرال و چندصد سرباز و همکاری فرماندهان نیروی هوایی و زمینی تلاش کردند این کودتا را به نتیجه برسانند و صرفا به‌طور عمده در شهرهای آنکارا و استانبول با انجام عملیات ایذایی و بمباران پارلمان و تصرف شبکه تلویزیونی دولتی تی‌آر‌تی و دستگیری رییس ستاد مشترک نیروهای مسلح و تصرف دو پل حساس و فرودگاه آتاتورک استانبول و برخی اقدامات دیگر، تحرکاتی ازخود نشان دادند اما ظرف چند ساعت بازی را واگذار کردند و این کودتا با دستگیری بیش از دوهزار نفر از کودتاگران و کشته شدن قریب 200 نفر و زخمی شدن قریب 1500 نفر با شکست مواجه شد.
نقش اساسی را مردم ترکیه و هواداران رجب طیب‌اردوغان ایفا کردند که به ندای رییس‌جمهورشان پاسخ مثبت دادند و با حضور گسترده در خیابان‌ها و میادین و مراکز حساس از قبیل ساختمان پارلمان، شبکه تی‌آر‌تی، ستاد مشترک نیروهای مسلح، فرودگاه آتاتورک و در برابر تانک‌های ارتش و سربازان فریب‌خورده در آنکارا و استانبول و برخی شهرهای دیگر مانع از پیروزی کودتا شدند.
- نقش برجسته نیروهای وفادار ویژه پلیس که پس از شروع مبارزه اردوغان با گولنیست‌ها از سال 2014 به بعد تشکیل شده بود در ایستادگی در برابر کودتاچیان و کشتن و دستگیری آنها بسیار واضح بود و چندده نفر از کشته‌شدگان این حادثه از همین نیروهای ویژه بودند.
- نقش برجسته نیروهای سه‌گانه مسلح حامی دولت که در کودتا مشارکت نکرده بودند، در مهار آن که منجر به جان باختن تعدادی از آنها شد.
- نقش رسانه‌های تصویری خصوصی که پیام اردوغان را به مردم و حضور مردم در دفاع از دولت را منعکس می‌کرد و سبب ترغیب بیشتر مردم به حضور در میادین و خیابان‌ها شد از مهم‌ترین عوامل موثر در ناکامی کودتا بود.
- حمایت احزاب مهم مخالف دولت از قبیل جمهوریخواه خلق، حرکت ملی و حزب دموکراتیک خلق و محکومیت کودتا از سوی آنان
- عدم حمایت خارجی از کودتاچیان و حمایت آمریکا و برخی دول اروپایی از دولت ترکیه و محکومیت کودتا
عامل پشت پرده کودتا کیست؟
هرچند همه ابعاد این حادثه که در 36 سال گذشته و از زمان آخرین کودتای نظامی در ترکیه که با کودتای ناکام روز گذشته تفاوت ماهوی زیادی داشت، بی‌سابقه بود، روشن نشده و پس از این باید شاهد تنویر بیشتر جوانب مختلف این حادثه باشیم اما با توجه به فشارهای فزاینده دولت ترکیه به هواداران گولن در نهادهای مختلف سیاسی، نظامی، انتظامی، امنیتی، رسانه‌ای، دانشگاهی و اقتصادی در طول سه سال اخیر، ظن به اینکه فتح‌الله گولن از پنسیلوانیا این عملیات را هدایت کرده باشد، افزایش می‌یابد؛ موضوعی که رییس‌جمهور ترکیه نیز بر دست داشتن گولن در این کودتای انجام‌شده به‌دست اقلیتی اندک تاکید دارد.
چه کسی پیروز شد؟
در تحلیل نهایی به گمان راقم این سطور این دموکراسی بود که به نجا ت خود در ترکیه آمد به این معنی که با وجود برخی نقصان‌ها در؟ عملکرد دولت ترکیه که حتی برخی تحلیلگران از احتمال سوق داده شدن ترکیه به سمت دیکتاتوری سخن می‌گفتند، ترکیه به دلیل برخورداری از رسانه‌های آزاد به‌ویژه چندصد شبکه تلویزیونی تصویری و احزاب سیاسی آزاد و جامعه مدنی مستقل که جملگی سوپاپ‌های اطمینان دموکراسی هستند، نمی‌تواند به‌سوی دیکتاتوری میل کند و دیگر دهه‌های ماقبل 70 نیست که نیروهای مسلح بتوانند با انجام کودتا، دولت‌ها را ساقط کنند.رجب طیب‌اردوغان باید دموکراسی موجود در کشورش را قدر دانسته و درصدد تقویت هرچه بیشتر آن برآید، حمایت مردم از او و به شکست کشاندن کودتا مسوولیت بیشتری را بر گردن رییس‌جمهور ترکیه در حفظ و تقویت مردمسالاری نهاده و امید می‌رود در همین راستا شاهد تحولات نوینی در کشور همسایه، دوست و مسلمان باشیم.
اقتضائات احتمالی پساکودتا کدامند؟
به‌نظر می‌رسد دولت ترکیه ضمن برخورداری توامان از جنبه‌های دافعه‌ای و جاذبه‌ای هرچه بیشتر درصدد تصفیه و محاکمه جدی عناصر مخالف خود در نیروهای مسلح برخواهد آمد و با جذب بیشتر نیروهای وفادار به‌خود و افزایش نیروهای مورد اعتماد به‌ویژه در رده‌های فرماندهی و میانی تحولی در ساختار نظامی کشور ایجاد خواهد کرد و در مسیر فزونی اعتماد متقابل میان دولت، مردم و نیروهای مسلح گام برخواهد داشت.در عرصه خارجی نیز استراتژی کاستن از دشمنان و افزودن بر دوستان که از زمان روی کارآمدن ییلدیریم شروع شده، ادامه خواهد یافت و سیاست تنش‌زدایی در روابط خارجی به‌ویژه در مناسبات با کشورهای همسایه تقویت خواهد شد و از همین رهگذر انتظار توسعه همه‌جانبه مناسبات دو کشور با ایران نیز می‌رود.
بدیهی است تقویت ثبات و امنیت داخلی، منطقه‌ای و رشد اقتصادی کشور و افزایش مشروعیت حزب حاکم از مسیر ارتقای اعتماد متقابل، تنش‌زدایی و همکاری‌های سودمند متقابل در عرصه‌های داخلی و خارجی عبور می‌کند و رجب طیب‌اردوغان به این مهم باور جدی‌تری پیدا کرده است.
نظر شما