وجود انسانی، آزاد و انتخابگر خلق شده و معمولاً افراد برای انجام هر کاری که با پسوند اجباری همراه است، اکراه دارند. آنها از تصور اینکه حق انتخابشان نادیده انگاشته شود، آزار می‌بینند و چه بسا اگر در انجام امور مختلف وجه هرچند کوچک و کمرنگی از اختیار عمل بیابند با تمایل و رغبت بیشتری به آن می‌پردازند. در جامعه کنونی ما اموری هستند که به نوعی ناخواسته به دلیل اجباری بودن، در ایجاد و تشدید برخی آسیبهای اجتماعی عامل قلمداد میشوند در صورتی که شاید در برخی موارد وجود الزام‌هایی در ابعاد مختلف جامعه این وضعیت را به‌گونه‌ای توجیه میکند.
طی چند روز گذشته انتشار خبر تصادف دلخراش اتوبوس حامل سربازان این مرز و بوم و کشته شدن تعداد قابل توجهی از این عزیزان، همه دلمشغولی‌ها و نارضایتی‌های جامعه را در باب خدمت سربازی؛ به عنوان یکی از امور اجباری جامعه ما در سطح گفتگوهای روزمره افراد، اخبار رسانه‌ها و پست‌های جنجالی شبکه‌های اجتماعی به جریان انداخت. خدمت سربازی به‌صورت رسمی از سال 1305 در ایران شکل گرفت. نظامی که در 90 سال گذشته با وجود همه تحولات جامعه چه به لحاظ ساختار اجتماعی و چه از منظر سیاسی، فرهنگی و مذهبی چندان تغییری در آن دیده نمی‌شود. همه ما از موقعیت استراتژیک و ژئوپلتیک کشورمان در خاورمیانه و عوامل تاریخی، قومی و مذهبی‌اش درخصوص مسئله امنیت مطلع هستیم؛ وضعیتی که همواره ما را در حالت اضطراب و مخاطره حمله و تهاجم از سوی دشمن قرار داده و به نوعی وظیفه دفاع از آب و خاک کشور را بر دوشمان محول كرده است.
در این میان، شاخص‌ترین نهادهایی که مأموریت این مسئولیت مهم را بر عهده دارند، سازمانهای نظامی هستند؛ ارگان‌هایی که در کنار روش‌های متفاوت از تهیه تجهیزات نظامی، تقویت سیستمهای اطلاعاتی، پدافند غیرعامل و ... شکل سنتی تدارک سپاه نظامی و افزایش آمار نیروهای آماده به خدمت در قالب قوای سه‌گانه ارتش و بسیج را از طریق خدمت سربازی به انجام می رسانند. بدون تردید اهمیت خدمت مقدس سربازی بر کسی پوشیده نیست اما مسئله‌ای که متأسفانه در این خصوص نادیده گرفته می‌شود؛ رتق و فتق امور این تعداد قابل ملاحظه از افراد است که غالباً در سنین جوانی (25-18) قرار دارند و در مدت خدمت سربازی با کمترین میزان توجه از سوی دولت و نازل‌ترین جایگاه و منزلت اجتماعی از جانب جامعه مواجهند؛ تا جایی که در مواردی آنها خود را قربانیان از پیش تعریف شده جامعه بدون هیچ حق و حقوق و امکان مطالبه‌ای می‌پندارند و بدون شک این تصور مسموم در بین آنها، ایشان را در انجام مسئولیت خطیری که بر دوش دارند، سست و متزلزل می‌كند.
پرداخت حق الزحمه بسیار اندک از سوی نیروهای مسلح به‌ویژه برای جوانانی که در زمره مشمولان متأهل قرار دارند، به‌صورت غیربومی انجام وظیفه می‌کنند یا به نوعی کمک خرج خانواده محسوب میشوند، آنان را در تأمین هزینه‌هایشان با مشکل روبرو میکند. در چند سال اخیر، با وجود اعمال تساهل نسبی در فرآیند انجام خدمت سربازی در مقایسه با سالهای گذشته و به‌ویژه برای جوانان تحصیلکرده و همچنین درنظر گرفتن مواردی نظیر محدودیت‌های جسمی فرد، شرایط خاص خانوادگی و اقتصادی و ... هنوز در منظر عموم افراد جامعه و نیز مسئولین نظام وظیفه، خدمت سربازی 24 ساعته بوده و سرباز موظف است در طول21ماه بصورت شبانه روزی در اختیار یگان مربوطه باشد.
اما به نظر می‌رسد کاربست چنین رویه‌ای در زمان صلح این جوانان را در اوج توانایی‌های جسمی، روحی و علمی از چرخه فعالیت اقتصادی و اجتماعی جدا کرده و ورودشان را به زندگی خانوادگی و بازار کار نیز به تأخیر می‌اندازد و به واقع در درازمدت ضربه سنگینی به ساختار اجتماعی، نظام خانواده و بیش از همه روند اقتصادی کشور وارد میکند که به تبع جبران آن سهل نخواهد بود.
به این فرآیند دشوار و انعطاف‌ناپذیر باید نگرانی خانواده‌های آنان را درخصوص وضعیت جسمانی، سلامت و بهداشت روحی و روانی‌شان و امکان ابتلا را به انواع انحرافات و آسیبهای اجتماعی اضافه كرد. به غیر از مسایلی که در جامعه تحت تأثیر این موضوع قرار می‌گیرند، شرایط نظامیگری، خود فرد، احساسات و روحیاتش را نیز به چالش می‌کشد. جوانانی که در اوج روحیه آرمان خواهی و جسارت طلبی هستند، به یکباره با پدیده‌ای مواجه میشوند که به شکل غیرمنصفانه و غیرمنطقی آزادی‌شان را به اسارت می‌گیرد. برخوردهایی که بعضا احساسی از حقارت و کم شمرده شدن را در سربازان ایجاد میکند و شکل گیری این تصور در آنها حس مسئولیت‌پذیری و تعهدشان را نشانه می‌رود.
سیطره شرایط فوق بر نظام وظیفه کشور نوعی حساسیت و مقاومت منفی را نیز در میان سربازان نسبت به خدمت سربازی ایجاد كرده و برخی از آنها در طول خدمت سربازی‌شان با خرابکاری‌های جزیی و اقدامات خلاف مقررات در روند فعالیت پادگانهای نظامی اخلال ایجاد می‌کنند که البته بیش از همه خودشان را به دردسر انداخته و تاریخ پایان خدمتشان را به تعویق می‌اندازند.
با توجه به شرایط فعلی می توان از تبدیل دوران سربازی از یک وظیفه عمومی به عاملی بازدارنده و مقطعی مبهم و پرتنش در منظر جوانان یاد کرد که منجر به بروز آسیبهایی نظیر غیبت و فرار از خدمت سربازی، رواج نابه‌هنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی و بزهکاری می‌شود. وقوع حوادث ناگواری همچون سانحه تصادف مدتی پیش اتوبوس سربازان 05 کرمان و تعدد تجارب ناخوشایند دوستان و آشنایان در دوران خدمت وظیفه‌شان بر تصور از دست دادن بخشی از فرصتهای طلایی زندگی برای کار و تحصیل و ازدواج اضافه شده و سبب ایجاد ابهام و نگرانی جوانان از نحوه انجام این وظیفه ملی، محل خدمت و حوادث احتمالی پیش‌روی دوره سربازی می‌شود. وقوع حوادثی از این دست باعث دلهره و نگرانی خانواده‌ها برای اعزام فرزندانشان به خدمت سربازی می‌شود ودر مواردی خانواده‌ها را به اقدام مصرانه برای گرفتن انواع معافیت‌ها به‌ویژه معافیت پزشکی، تلاش برای خرید خدمت وظیفه، فراهم كردن شرایط ادامه تحصیل یا مهاجرت جوانانشان به خارج از کشور وامی‌دارد که البته مبادرت و پافشاری به انجام هر کدام از این موارد مشکلات و آسیبهایی را برای نهاد خانواده به همراه داشته است.
با توجه به آنچه درخصوص وضعیت کنونی نظام وظیفه در ایران و پیامدهای آسیب شناختی آن مطرح شد، شاید اولین و مهمترین قدم در مسیر تغییر وضعیت فعلی نه چندان مطلوب خدمت سربازی در کشور، اصلاح و بازتعریف جایگاه اجتماعی سرباز و خدمت وظیفه در منظر عمومی جامعه باشد، که این مهم محقق نخواهد شد مگر به واسطه وضع حقوق اجتماعی مشخص و قابل مطالبه برای این افراد. سازمان نظام وظیفه با جلوگیری از اعمال برخوردهای تند و بعضاً غیراخلاقی و خارج از مقررات ساختار نظام با نیروهای تحت خدمت، می‌تواند در افزایش حس عزت نفس و خودباوری سرباز ایرانی راهگشا باشد.
همچنین تصحیح شرایط بعضا توهین آمیز و توأم با تحقیر خدمت سربازی و حذف کارهای سخیف و بی‌مایه از شرح وظایف آنان در حفظ و ارتقای شأن اجتماعی سربازان به‌ویژه در منظر عمومی نقش بسزایی ایفا میکند. در این میان کاهش مدت زمان خدمت وظیفه و محدود كردن حیطه مشمولان آن گزینه پیشنهادی است که به نظر می‌رسد در افزایش کیفیت دوره سربازی و دستیابی مطلوب نیروها به مهارتهای رزمی و نظامی مؤثر خواهد بود و توجه و نظارت بیشتری را از سوی دولت و نیروهای مسلح به خود جلب کرده و از احتمال وقوع حوادث ناگواری شبیه سانحه تصادف اتوبوس سربازان 05 کرمان می‌کاهد.
* جامعه‌شناس
47234
نظر شما