درسی که از خان طومان باید آموخت

علیرضا اکبری*

جهان بتدریج به تداوم خشونت بدون مرز در سوریه (وعراق) عادت میکند، و این یک فاجعه بی نظیر است. جنگ جاری در شامات، میتواند به جنگ جهانی تبدیل شود.
دو دلیل عمده نیز برای این احتمال پر خطر موجود است؛ یکم ، مداخله و حضور اکثر اقطاب قدرت منطقه ای و جهانی در این جنگ بلحاظ تامین منفعت و یا دفع ضرر حیاتی، و دوم، فقدان اراده جدی در طرف های درگیر برای مماشات یا مدارا (انعطاف) جهت کنترل و خاتمه جنگ، منطبق با واقعیات راهبردی سوریه.
مطالعه مورد "خان طومان"، که در هفته گذشته رخ داد، میتواند نمونه مناسبی برای تحلیل صحنه بسیار پیچیده جنگ سوریه باشد.
روند تحولات عملیاتی صحنه نبرد، فراز و فرود بسیاری در ماههای اخیر سپری کرد. صفحات غربی سرزمین سوریه، که حسب اتفاق، بلحاظ استقرار بخش هایی از تاسیسات مهم نظامی روسها، برای مسکو حایز اهمیت است، نیز در خطر دسترسی تروریستها قرار داشت. هماهنگی نیروهای ائتلاف مقاومت (شامل ارتش و مقاومت مردمی سوری، و حزب الله لبنان و نیروی مستشاری ایران)، با عملیات هوایی ارتش روسیه، موازنه را به نفع دولت اسد و بر علیه داعش، النصره و دیگر مخالفان ضد سوریه و اسد، تغییر داد.
داعش، النصره و سایر گروههای تروریستی در تنگنای جدی قرار گرفتند. پیشروی نیروهای ائتلاف مقاومت، محور مواصلاتی شمال-جنوب را که از مرزهای جنوب ترکیه اغاز و به سمت حلب، لازقیه، حماء ، حمص و دمشق ادامه میبابد، منقطع کردند. جبهه تروریستها در حساس ترین نقاط، منقطع شد.
حلب، موقعیت فوق العاده ممتازی در سرنوشت جنگ دارد. کنترل حلب و پیرامون ان، برای کنترل فرایند جنگ بسیار ضروری است. ارتفاعات جنوبی حلب، بر بزرگراه حلب-دمشق مشرف است. خان طومان، بر فراز ارتفاعات جنوب غربی حلب، مانند برج مراقبت بزرگراه شمال-جنوب اهمیت دارد.
از سال نخست جنگ، تا زمستان گذشته، این محور و نقاط حساس ان، در تصرف تروریستها بود، اما، با ورود بازیگر تازه و موثر در صحنه نبرد، ورق برگشت و بسیاری از مناطق حساس و استراتژیک، از جمله شهرک خان طومان، از دست تروریستها خارج و بدست نیروهای ائتلاف مقاومت و ارتش سوریه افتاد.
این تحولات عرصه عملیات، سرمایه گذاری دولت های حامی تروریست ها را به مخاطره جدی انداخته است. دولت اردوغان، حکومت مملکت سعودی، و رژیم صهیونیستی، و جناح تندرو دستگاه و سرویس امنیتی و نظامی امریکا (که کنترل بخشی از نیروهای تروریست را در اختیار دارند)، بشدت از این تحولات عملیاتی تحت فشار قرار گرفتند.
در صحنه عملیاتی، میبایست فشار را از روی گروههای تروریستی تندرو، میانه رو و نیز مخالفان مسلح بشار اسد کم میکردند. این امر با دو روش امکان پذیر میشد. یکی، کاهش حجم عملیات نیروی هوایی ارتش روسیه، و دیگری، وارد کردن تلفات و فشار به موتلفان و حامیان ارتش بشار اسد، از جمله مستشاران ایرانی، گردان های مدافع حرم (و فاطمیون) و نیروهای حزب الله.
رییس جمهور و دولت روسیه، قطعا اهداف تعیین شده ای برای حضور پرحجم و موثر نیروی هوایی خود، در سوریه داشته اند.
روسیه از تاریخ هشتم مهر ماه ۱۳۹۴ با مجوز دولت دمشق حملات هوایی خود علیه مواضع گروه های تروریستی از جمله داعش و جبهه النصره را در سوریه آغاز کرده بود.
حدود ششماه پس از ورود ناگهانی، پوتین، با بیان اینکه عملیات نظامی روسیه در سوریه توانسته در دستیابی به اهداف مورد نظر موفق عمل کند، اعلام کرد که بیشتر نیروهای روس حاضر در عملیات سوریه، از تاریخ ۲۵ اسفند ۹۴ از سوریه خارج خواهند شد. این تصمیم در شرایطی اعلام شد که به طور همزمان، دور دیگری مذاکرات صلح سوریه در ژنو سوئیس آغاز شد.
همان زمان، روسها رسما اعلام کردند که، طی توافق با ایالات متحده، از این پس، عملیات علیه داعش و جبهه النصره با هماهنگی متقابل انجام خواهند داد.
پس از کاهش قابل توجه عملیات هوایی روسها در سوریه، وضعیت عملیاتی صحنه، مجددا دستخوش تلاطم های جدید شد. البته، در این دوره، گروه های تروریستی، فارغ از نگرانی بمباران هوایی روسها، هجوم تازه ای را بر علیه مواضع ارتش سوریه و ائتلاف مقاومت، سازمان دادند.
روند مناسبات سیاسی صحنه اما، کمتر ازعرصه عملیاتی پیچیده نیست.
بحث عملیات هماهنگ برای اخراج داعش از رقه، توسط وزیرخارجه روسیه، ناگهان با ذکر تعهدات امریکا در اجرای کامل موافقنامه مینسک، در باره اوکراین، همراه شد. از سوی دیگر، طرف های امریکایی نیز بعضا از اولویت نابودسازی داعش، بر اسقاط حکومت بشار اسد، یاد کردند، اما، سیاست رسمی امریکا، به تناسب تحولات صحنه، دستخوش تغییر میگردد. در اخرین موضع گیری، وزیرخارجه امریکا، مجددا بر ضرورت اولویت حذف اسد، بعنوان پیش شرط خاتمه جنگ تاکید داشت.
روند مذاکرات و تلاش های نماینده ویژه سازمان ملل در سوریه نیز بطور قابل ملاحظه ای تابع شرایط صحنه عملیاتی قرار داشت.
انچه مسلم است اینکه، توافقی در سطح بالا ، بطور بسته، غیر علنی، و در حوزه منافع خاص دو طرف قدرتمند، بایستی در میان باشد. در پرتو چنین توافقی است که، ناگهان، مرزبندی تازه ای در میان معارضان اسد، برسمیت شناخته میشود و ترکیب گروه های حاضر در مذاکرات، متحول میشود ، یا بعض گروه های معارض، بر دیگران مرجح میشوند.(مخالفان به خوب و بد تقسیم میشوند) مشکل عمده اما کماکان باقی است. کدام مدل و چه مسیری برای تعیین و استقرار دولت فراگیر در سوریه، ممکن و مورد توافق خواهد بود؟ نقش و سرنوشت بشار اسد و ساختار حاکمیتی وابسته به وی، چه خواهد شد؟ کدام حاکمیتی خواهد توانست گروه های قومی متعدد سوریه را، زیر یک پرچم و در وحدت سرزمینی، متحد نگه دارد؟ چگونه میتوان گروههای تروریست را از مخالفان ملی و مخالفت مشروع، تفکیک نمود؟ سرنوشت تروریست ها و سازمانهای تروریستی که با سرمایه دولتهای ذینفع در بحران سوریه (وعراق) بوجود امده اند، چه خواهد شد؟ چه کسانی و با کدام استراتژی و برنامه ای قرار است تروریست های حرفه ای - مانند داعش و جبهه النصره - را مضمحل یا نابود سازند؟
این دسته از سوالات، واقعیاتی هستند که، تا پاسخ روشن و مشخصی به انها داده نشود، راهی برای پیشبرد مذاکرات وجود نخواهد داشت.
پس از شکست تقریبی آخرین دور مذاکرات صلح سوریه در ژنو، رسانه‌ها از توافق ایالات متحده و روسیه و موافقت دولت سوریه با ایجاد آتش بس ۴۸ ساعته در حلب خبر دادند. اتش بسی که قرار بود دو گروه تروریستی عمده، داعش و جبهه النصره را ، شامل نشود.
برابر اطلاعات موجود، محدوده جنوب غرب حلب در اختیار نیروهای جیش الفتح بوده و عوامل جبهه النصره، در ان محدوده حضور نداشتند. قاعدتا و بر اساس توافق اتش بس، طرفین خطوط تماس، نیروهای معارض اسد (میانه رو) و نیروهای ارتش سوریه و ائتلاف مقاومت، بایستی امکان درگیری را بسیار پایین ارزیابی کنند. انانکه روند شرایط را علیه خود یافته اند، از فرصت اتش بس، سوء استفاده کرده و با تجهیز فوق العاده تروریست های النصره، در پوشش نیروهای میانه رو جیش الفتح، اقدام به عملیات غافلگیرانه و ضمن وارد اوردن تلفات قابل ملاحظه به نیروهای طرفدار دولت سوریه، شهرک مهم خان طومان را نیز پس از شش ماه، تصرف میکنند.
در این عملیات نقض اتش بس و غافلگیرانه تروریستهای مورد حمایت ترکیه و عربستان، تعدادی از نیروهای ایرانی، لبنانی و گردان های فاطمیون و نیز ارتش سوریه، شهید و تعداد بیشتری مجروح میشوند.
این، صورت ساده انچه بود که در خان طومان رخ داد. انچه که حساسیت برانگیز است اما، نقش نیروهای نامرئی در سازماندهی ترتیبات منظمی است که هماهنگی یک اتش بس موقتی را با تمهید زمانبر یک عملیات پرشدت و پوشش یافته و غافلگیرانه، در یک مکان سوق الجیشی و یک موقعیت زمانی کاملا حساس، موجب شده است.
طرف ایرانی، در فرایند گفتگو برای تمهید اتش بس، مواردی از مشکلات فنی و مخاطرات شکنندگی اتش بس را، گوشزد کرده بود. طرف های موثر در اتش بس، ظاهرا تعهداتی برای رفع نگرانی کارشناسی مذکور، داده اند. با این وجود، تنها حدود ۲۴ ساعت از زمان اتش بس سپری نمیشود که ان عملیات غافلگیرانه، بوقوع میپیوندد.
شک و شبهه زمانی بیشتر میشود که، تقریبا در همان محدوده زمانی، ضربه سنگین و غیر قابل باور دیگری، در قلب دمشق بر نیروهای حزب الله وارد میشود.
همزمانی و تکرار بعض وقایع غیر معمول، که قاعدتا بایستی ازهماهنگی و تمهید فوق العاده دقیق امنیتی و اطلاعاتی برخوردار باشد، در صحنه عملیاتی و سیاسی، امری عادی و طبیعی نیست. بیشترین منفعت این وقایع را نیز، حامیان اصلی گروه های تروریستی میبرند.
هیچ مذاکره کننده یا فرمانده و ناظر عملیاتی در صحنه رقابت شدید سیاسی و عملیات نظامی، قاعدتا به رقیب مذاکراتی یا دشمن در صحنه، اعتماد نمیکند. اما، حتی در شرایط جنگ نیابتی، رعایت حد معینی از تعهد به توافقات، حتی در عرصه نبرد، انتظاری نابجا نیست.
طرف های حاضر در جنگ فرقه ای سوریه، متاسفانه اثبات کرده اند که در هیچ شرایطی قابل اعتماد نبوده، و هیچ مرزی را برای رسیدن به اهداف نامشروع خود، قائل نیستند. همانطور که مزدوران انها، ازجمله تروریست های داعش و النصره و دیگران، هیچ حدی از انسانیت و شرافت را رعایت نکرده اند.
دوستان ما، اما، قاعدتا بایستی در چرایی و چگونگی این گونه حوادث، باز اندیشی کنند، و پاسخ مناسبی برای ترکیب اتفاقی فرصت های حیاتی، که دشمنان مشترک ما، در این فراگرد از ما سلب کرد، ارائه کنند.
همین وقایع اخیر، شاهد بسیار مبرهن و دلیل بسیار قاطعی است که، مرزهای دفاع از حیثیت و منافع ملی ما، الزاما مرزهای جغرافیایی ما نیست. اگر در خانه دشمن به سراغ او نرویم، دیر یا زود، دشمن در خانه ما، به سراغ ما خواهد امد.