حال آنکه او رهبر کاتولیک ها است. شاخه های دیگر مسیحی از پروتستان ها که بسیار متنوع هستند گرفته تا ارتدوکس ها و وانگلیکان ها و کلیساهای متعدد و مستقل خاورمیانه ای، هر یک تشکیلات و رهبری خاص خود را دارند.
اگرچه در گذشته رابطه اینان و کلیسای کاتولیک متشنج و خصمانه بوده است، اما هم اکنون رابطه صمیمانه و نزدیکی دارند. آنچه در این نوشتار مورد بحث قرار خواهد گرفت واتیکان است اگرچه در مواردی ممکن است به کلیساهای دیگر نیز پرداخته شود.
1. پاپ ها از دوران های گذشته با شاهان ایران مرتبط بوده اند. بر اساس اسناد مکتوب برای نخستین بار آنان با ایلخانان ارتباط داشتند. جریانی که ادامه یافت و در دوره صفویان و خصوصاً شاه عباس به اوج خود رسید. تنش های پس از سقوط صفویه این رابطه را کم فروغ ساخت، و پس از استقرار قاجار ارتقاء پیدا کرد که تا زمان ما استمرار یافته است.
این رابطه صرفا سیاسی نبود. نوعی تعامل فرهنگی و معماری هم وجود داشت. معروف چنین است که گنبد کلیسای جامع فلورانس نوعی مدل برداری از گنبد بزرگ سلطانیه زنجان است. گنبد فلورانس تا قبل از ساختن گنبد کلیسای سن پیتر در رم بزرگترین گنبد کلیسایی بود که به پا داشتن آن به محاسبات فراوانی نیاز داشت. جهانگردان و کشیشانی که از سلطانیه دیدن کرده بودند کیفیت ساختن آن را دریافته بودند که بعدها در ساختن گنبد کلیسای فلورانس مورد استفاده قرار گرفت.
2. یک بار مرحوم اسقف عیسایی، تنها اسقف ایرانی دهه های اخیر و اسقف کلدانی ـ کاتولیک ها، به نگارنده گفت در اوائل دهه پنجاه میلادی قرن گذشته که کشیشی جوان بودم به همراه نماینده رسولی و دینی پاپ در ایران، اسقف پاپالاردو به دیدن آیت الله کاشانی رفتیم که در آن زمان ریاست مجلس شورای ملی را به عهده داشت. درباره پاپ و واتیکان صحبت شد و ایشان گفت لازم است که ما رابطه دیپلماتیک داشته باشیم. با توجه به توصیه ایشان و استقبال پاپالاردو، دولت ایران تصمیم گرفت با واتیکان رابطه دوجانبه در سطح سفیر مقیم برقرار کند و این در سال 1953 انجام شد. از آن زمان به بعد پیوسته این دو در پایتخت های یکدیگر سفیر مقیم داشته اند.
3. ایران از نخستین کشورهای اسلامی و آسیایی بود که در چنین سطحی رابطه داشت. به هنگام مأموریت نگارنده در واتیکان در نیمه اول دهه نود، به جز ایران سه کشور ترکیه، اندونزی و مصر و نیز لبنان که سفیرش پیوسته مسیحی مارونی بود، در آنجا سفیر مقیم داشتند.
عموم سفرا و دیپلمات هایی که در ایران خدمت کرده بودند و آنها را می شناختم از ایران و مأموریت شان خاطرات بسیار مثبتی داشتند. خواه قبل از انقلاب باشد و یا بعد از آن. آنان خاطرات فراوانی را نقل می کردند و عموم آنان تحت تأثیر ادب، خون گرمی و باز بودن و نیز آداب و رسوم خاص ایرانیان قرار گرفته بودند. برای نمونه اسقف باتیستا ره که در دوران مأموریت اینجانب معاون کاردینال سودانو، نخست وزیر واتیکان بود و در دهه شصت در تهران مأموریت داشت در تمامی ملاقاتها ذکر خیر صمیمانه ای از ایران داشت.
4. علی رغم این همه تلقی عمومی شخصیت های کلیسای کاتولیک، چه در خود واتیکان و اروپا و غرب و چه در قلمرو جهان سوم تحت تأثیر فضای سیاسی و رسانه ای بین المللی قرار داشت. قابل انکار نیست که کلیسای کاتولیک و خصوصاً مرکزیت آن منطق فکری و سیاسی و تحلیلی خاص خود را دارد که متفاوت است با منطق دیگران. حداقل از جنگ دوم جهانی به بعد پیوسته این چنین بوده و از دوران پاپی ژان پل دوم به بعد و به ویژه پس از بر سر کار آمدن پاپ موجود، این جریان تشدید شده است. اما علی رغم این همه اولاً فضای عمومی را در شکل دادن به تلقی آنان، نسبت به ایران سهم مؤثری است و ثانیاً به دلیل ضرورت رعایت این فضا آنان در موارد حساسی چون مورد ایران قادر به بیان منویات خویش نیستند. این سخن در مورد کشوری چون چین که با او مشکلات فراوانی دارند صادق نیست، اما به دلائل پیچیده ای در مورد ایران صحیح است. تا بدانجا که در بسیاری از موارد خوشبینی و تمایل افراد مطلع آنان را که تاریخ و تمدن و ظرفیت های این سرزمین را می شناسند و رابطه متقابل دینی و فرهنگی اش را با مسیحیت می دانند، تحت الشعاع قرار می دهد و ترجیح می دهند سکوت کنند.
5. دو جریان در طی سالهای اخیر موجب تحولی بزرگ در نگاه به ایران شده است که در داخل کشور کمتر به درستی دریافته می شود. جریان نخست به پیشروی سریع داعش در عراق باز می گردد و اینکه اگر حمایت سریع و بی قید و شرط ایران نبود هم بغداد و هم اربیل سقوط می کرد و کشورهای مجاور این دو همچون کویت و اردن مورد تهدید جدی قرار می گرفت. جریان دوم به نهایی شدن مذاکرات 1+5 بازمی گردد که علی رغم تمامی کارشکنی ها و سم پاشی های اسرائیل و عربستان و متحدانش ، سامان یافت. کشورهایی که میلیاردها دلار هزینه کردند. قدرت یابی، عملیات و تهدیدهای داعش به اهمیت ایران می افزود و نیز اینکه پشتیبان های اصلی گروه های تکفیری، متحدان عرب و غیرعرب خود غربیان هستند.
6. این مسئله برای واتیکان به مراتب ملموس تر بود. بدان علت که آنان در ارتباط مستقیم با کلیساهای خاورمیانه و نیز کلیسای کاتولیک خاورمیانه بودند. واقعیت این است که در جریان بحران سوریه و عراق شخصیت های این کلیساها مورد بی اعتنایی کامل غربیان قرار گرفتند تا بدانجا کشوری چون فرانسه حاضر نشد سخنان متحد تاریخی اش در منطقه را که مارونی ها باشند، بشنود. آنها بارها از این بی تفاوتی و بی مهری علناً انتقاد کردند. مضافاً که نگارنده مکرر خود شاهد و مورد خطاب این گونه گلایه ها بوده است.
صرفنظر از اینکه واتیکان طبیعتاً به موقعیت مسیحیان و مخصوصاً کاتولیک ها حساس است و نسبت به ادامه حضور آنها در خاورمیانه که مهد مسیحیت است، حساسیت بیشتری دارد. آنها احساس می کنند شرائط به گونه ای در آمده که دیر و یا زود مسیحیان مجبور به ترک سرزمین اجدادی خود خواهند شد و قدرت های غربی خواسته و یا ناخواسته به این جریان کمک می کنند.
7. پس از آغاز انقلاب های عربی و عمدتاً با تمهیدات سعودیها و متحدانش، منطقه قطبی شد و کشورها و احزاب و حتی شخصیتهای اجتماعی و دینی منطقه خواسته و یا ناخواسته در چنین چارچوبی قرار گرفتند. قطب نخست قطب اهل سنت است و کم و بیش به زعامت عربستان و قطب دیگر هر آنچه غیر او است و در زیر چتر ایران. اعم از اینکه شیعه اثنی عشری باشد و یا زیدی و اسماعیلی و یا علوی و دورزی و نُصیری. و با توجه به ویژگیهای این دو قطب سایر ادیان و شاخه های دینی و خصوصاً مسیحیان، در قطب دوم قرار گرفتند. این برای آنان یک انتخاب نبود، در آن واقع شدند.
این تصور کنونی آنها است. آنها احساس می کنند تنها کشور نیرومندی که در برابر شرائطی که خواهان زوال آنها است می ایستد و می تواند بایستد، ایران است. و دیگران حتی اگر به زبان به نفع آنان صحبت کنند اما عملاً بر ضدشان اقدام می کنند و البته واقعیت هم چنین است.
این تحولات به تدریج نگاه واتیکان را نسبت به ایران و جایگاه او تغییر داد، اگرچه این تغییر می توانست زودتر انجام شود. کاردینال جان لویی توران پس از بازگشت از سفرش به ایران که در زمستان سال گذشته انجام شد، صریحاً گفت صلح در خاورمیانه بدون حضور ایران ممکن نیست. توران سال ها وزیر خارجه واتیکان بود. او را از نزدیک می شناسم و با او کار کرده ام. بدون شک او از برجسته ترین صاحبنظران سیاسی نه تنها کلیسای کاتولیک ، بلکه کل اروپا است و نظراتش نه تنها در محافل مسیحی که در محافل رسانه ای و اجتماعی و سیاسی نیز با دقت شنیده می شود. مضافاً که علی رغم صراحتش بهر حال پیوسته در چارچوب محافظه کارانه کلیسائیان که ذاتی آنها است، سخن می گوید. لذا سخنان او منعکس کننده واقعیت های فراوانی است.
8. مسئله مهم این است که این تغییر کم و بیش همراه است با نوعی دگرگونی در دیدگاه نخبگان سیاسی و رسانه ای و حتی در سطح افکار عمومی ، و چون چنین است واتیکانیان با آزادی بیشتری می توانند منویات خود را بیان کنند. آنها نمی توانند نظرات خود را بدون رعایت یک سلسله ملاحظات که عمدتاً به افکار عمومی بازمی گردد، ارائه نمایند و چنین نمی کنند. این بیش از آنکه ناشی از محافظه کاری صرف باشد ناشی از محدودیت قدرت است در آنجا که شأن و پایگاه دینی دارد. یک رهبر و یا یک مجموعه دینی حتی اگر بخواهد نمی تواند همچون یک رهبر سیاسی و اجتماعی سخن بگوید و موضع بگیرد. ما می باید توقعات مان را متناسب با واقعیت ها تنظیم کنیم.
به هر حال این تغییر نگاه ، واقعی و پایا است و در راستای اوضاع و احوال به شدت متشنج و بحرانی موجود است و لذا باید جدی گرفته شود. مناسب است در اینجا نمونه ای را ذکر کنم.
روزنامه اونّیره جریده ای است به زبان ایتالیایی و با تیراژ متوسط و البته با گرایش کاتولیکی به نوعی وابسته به کنفرانس اساقفه ایتالیا است. در بین نشریات ایتالیایی زبان این روزنامه پیوسته مغرضانه ترین و خصمانه-ترین موضع را نسبت به ما داشت که داستان مفصلی دارد. این موضع تا همین مدت اخیر کماکان ادامه داشت اما در طی ماه های گذشته رویکرد او و لحن او نسبت به ایران و حوادث و مسائل ایران به کلی تغییر کرده است. در طی بیش از دو دهه اخیر که از زمان آشنایی ام با آن می گذرد، این برای اولین بار است که چنین حادثه ای اتفاق می افتد.
9. حال موضوع این است که چگونه می توان از این ظرفیت سود جست و به همکاری متقابل شکل داد. این خود مسئله ای است، چرا که واتیکان همچون دولت های دیگر نیست و لذا آن ابتکارات در اینجا چندان کارساز نیست، و اصولاً مقدور نیست.
بهتر است از بیان این تفاوت که توضیح اش به طول می انجامد، درگذریم. نکته مهم در اینجا اهمیت جایگاه واتیکان در نزد کاتولیک ها، کشورهای کاتولیک و مراکز کاتولیکی و نیز جایگاه جهانی او است. خواه به افکار عمومی در سطح جهانی بازگردد و یا به سیاست بین المللی. این مسئله به ویژه پس از به قدرت رسیدن پاپ موجود دارای اهمیت بیشتری یافته است. به احتمال فراوان پاپ فرانسیس محبوب ترین و بانفوذترین شخصیت مستقل شناخته شده کنونی است که درباره واقعیت ها، کاستی ها و دردهای جهان معاصر سخن می گوید و کسانی فراوانی به سخنانش گوش می سپارند.
البته اهمیت این جایگاه به دلائل صرفاً دینی نیست. این نکته حتی در مورد کاتولیک ها و کشورهای کاتولیکی هم صحیح است. شرائط دنیای ما به گونه ای در آمده که رابطه خوب و فعال ما با واتیکان، حتی اگر در سطح تشریفاتی باشد، برای کسانی که ذکرشان گذشت اطمینان بخش و اعتمادساز است. به عبارت دیگر آنها به دلائل مختلف و در طول دهه های اخیر در نزد بسیاری از مردم جهان امروز به معیاری تبدیل شده اند که رابطه صمیمانه شان با دیگران، به ویژه مسلمانان ، شاخصه ای است برای مورد اعتماد و قابل همکاری بودن.
10. اگرچه واتیکان به عنوان یک دولت و یک نظام تفاوت های فراوانی با دولت ها و نظام های دیگر دارد، اما کم و بیش واجد ساختارهای دولتی و حکومتی است. اگرچه این ساختار کوچک و متواضعانه نسبتی با قدرت نرم و ثروت و نفوذش ندارد. با این ساختار می توان و می باید کار و همکاری کرد و این جریان به یقین موجب ارتقاء سطح روابطی خواهد شد که برای طرفین مفید و کارساز است. نباید توقع زیادی داشت چرا که فاقد امکانات حتی یک دولت کوچک اروپایی است. برای نمونه وزارت خارجه آنها به واقع کوچک و با پرسنل و امکانات محدود است.
بجز نکته اخیر همکاری دو جانبه در صورتی موفق خواهد بود که پیچیدگی ها و ظرافت هایش لحاظ شود و الا نتیجه معکوس خواهد شد. آنها مصداق واقعی پیچیدگی سیاسی هستند و طبیعتا می باید نکات فراوانی مورد توجه و عمل قرار گیرد . در نوشتاری دیگر بدین نکات خواهیم پرداخت.
نظر شما