دوران پر تلاطم پس از شهریور بیست و اشغال همه جانبه ایران به وسیله متفقین به دوره دیکتاتوری ۲۰ ساله رضاشاه پایان داد، جانشین وی اقتدار چندانی نداشت و همین امر با توجه به التهاب بینالمللی موجب باز شدن فضای به شدت بسته داخلی ایران گردید. احزاب ریز و درشت با نام‌های عجیب و غریب شکل گرفتند، صدها روزنامه و نشریه منتشر شد و مردم فضای بالنسبه آزادی را هرچند با حضور بیگانگان احساس کردند.
در چنین جوی جنگ جهانی دوم به پایان رسید و زمان خروج نیروهای متفق از ایران که در آن زمان امریکا نیز بدان‌ها افزوده گشته بود فرا رسید. در موعد مقرر شش ماهه امریکا و انگلیس خاک ایران را ترک کردند ولی شوروی‌ها از این امر تخطی کردند و بر قرار خود پای‌بند نبودند. دلایل متعددی برای این عمل شوروی‌ها میشمارند که جای پرداختن به آن نیست ولی ظاهراً آنان همچون اسلاف خود برای خودشان در ایران حق آب و گل قائل بودند و بدشان نمیآمد آذربایجان بزرگ را با اتصال آذربایجان ایران ایجاد کنند. باقراف از اعضای برجسته حزب کمونیست شوروی و همهکاره آذربایجان شوروی نیز پافشاری بسیاری بر این امر داشت.
شوروی‌ها برای توجیه حضور خود در آذربایجان تعدادی از کمونیست‌های ایرانی را واداشتند که فرقه دموکرات آذربایجان را در سال ۱۳۲۴ شکل دهند و حکومت آنجا را به آن‌ها بسپارند.
سرکرده این فرقه میرجعفر جوادزاده خلخالی معروف به پیشهوری بود. وی که از سال‌ها پیش به جرم فعالیت‌های کمونیستی یا در تعقیب یا در زندان بود پس از برکناری رضاشاه به صحنه اجتماعی بازگشت و با انتشار روزنامه آژیر مناسبت سیاسی خود را در تهران آغاز کرد. در انتخابات مجلس دوره چهارم از تبریز انتخاب شد ولی با کممحلی حزب توده اعتبارنامهاش در مجلس رد شد.
پیشهوری سرخورده از دستهبندیهای سیاسی تهران و رانده شده از دوستان هم حزبیش به سوی تبریز بازگشت و این امر مصادف بود با سیاست شوروی برای ایجاد آذربایجانی خودمختار و چه کسی بهتر از پیشهوری برای سازماندهی آن میتوانستند پیدا کنند؟
سیاست فرقه بر پایه قومیتگرایی شدید و مرکزگریزی شکل گرفته بود و عواملی چند از قبیل ندانمکاری کارگزاران رسمی حکومتی و عدم شناخت درست قضایای آذربایجان کمک بسیاری در توسعه فرقه داشت. وضع آشفته حکومت مرکزی که کل هم و غمش تهیه نان روزانه پایتخت بود مجالی برای رسیدگی به شعرهای حاشیهای نمیداد. حضور گسترده نیروهای شوروی در آذربایجان فضای امنی برای تبلیغات فرقه فراهم کرده بود که هیچ دستگاه رسمی حکومتی نیز توان مقابله با آن را نداشت.
با پیوستن حزب توده شعبه تبریز در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ رسماً با انتشار بیانیهای تاسیس فرقه دموکرات آذربایجان اعلام شد. در ابتدای امر خواستههای فرقه دموکرات چنین اعلام شد:
۱. تدریس زبان مادری در مدارس
۲. تشکیل انجمن ایالتی آذربایجان
۳. اضافه شدن تعداد نمایندگان آذربایجان در مجلس
۴. تخصیص ۷۵% از درآمد آذربایجان برای مصرف خود آن ایالت.
فرقه با سازماندهی گسترده خود، در هفتههای بعد به تثبیت شبکه خود، انتشار برنامه و جذب اعضای جدید از بین گروه‌های مختلف پرداخت.
با توجه به پایین بودن سطح سواد عومی مردم شهر و روستا، بالطبع سطح سواد مبلغین فرقه نیز پایین و بسیاری از آنان افرادی عامی بودند که گاه بسیاری از شعارها و تبلیغات آنان تبدیل به شوخی و مزاح میشد ازجمله حسن نظری یکی از افسران فرقه در زنجان داستانی شیرین از نوع تبلیغات آنان بر ضد ثروتمندان و قشر بورژوا تعریف میکند. وی میگوید: یکی از سخنرانان شعاری داد که برای بسیاری شادیآفرین و توام با کف زدن‌های شورانگیز بود. شعارش بسیار ساده بود: مرگ بر آنان که با کارد و چنگال غذا میخورند!
این گونه استفاده از احساسات عوامالناس، به شکلی رایج در سطوح مختلف فرقه مشهود بود. در آبان ۱۳۲۴ با سقوط پادگان تبریز نیروهای فرقه تا زنجان را به اشغال خود درآوردند. در آذر همان سال پیشهوری به عنوان نخستوزیر (باش وزیر) حکومت خودمختار آذربایجان انتخاب شد و اعضای کابینه ۱۲ نفره خود را معرفی کرد. و از این زمان فرقه، آشکارا به سمت جدایی آذربایجان از ایران حرکت کرد.
از این روز تا اوایل سال ۱۳۲۵ اوج شکوه فرقه دموکرات بود. ولی دولت وابسته به شوروی پیشهوری مستعجل بود و بیش از یک سال دوام نداشت. سیاست را حال و هوای دیگری بود. قوام با شوروی‌ها در اوایل سال ۱۳۲۵ به توافق رسیده بود. شوروی‌ها فشار جهانی را تاب نیاوردند و شیرینی نفت شمال را ودیعه تخلیه آذربایجان قرار دادند و شد آنچه باید میشد، پشت سر رفقا خالی شد و هزار هزار نیروهای فرقه به سوی آذربایجان شوروی فرار کردند و تعدادی نیز که مانده بود یا کشته شدند یا دچار دردسرهای گوناگون شدند.
منبع: سایت مطالعات تاریخ معاصر ایران
17503
نظر شما