رییس پژوهشگاه صنعت نفت:محققان برای دوران پساتحریم نگران هستند/ استقلال مالی پژوهشگاه در دستور کار

خاطره وطن خواه:
حمید رضا کاتوزیان جز اولین تغییرات مدیریتی بیژن نامدارزنگنه پس از کسب رای اعتماد از مجلس به عنوان وزیر نفت بود.کاتوزیان که دارای دکتری مهندسی مکانیک و بیو مکانیک است، دو دوره مجالس هفتم و هشتم نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی بود. در مجلس هشتم رییس کمیسیون انرژی انتخاب شد و در همین دوره بود که روایت می کند آشنایی او با صنعت نفت و گاز بیشتر شد. شاید بتوان گفت در همین دوران هم دیدگاه هایش به بیژن زنگنه نزدیک شد تا زنگنه او را در اولین تغییرات مدیریتی وزارت نفت در جایگاه مهم پژوهش در صنعت نفت برگزیند. گفت وگو با او درباره عملکرد پژوهشگاه صنعت نفت و اقداماتی در راستای اصلاح رویه های قبلی صورت گرفته را می خوانید:

آقای دکتر،نزدیک به دوسال است که مدیریت پژوهشگاه صنعت نفت را برعهده دارید. مطلع شدیم که اقداماتی  در راستای اصلاح رویه های قبلی در این پژوهشگاه صورت گرفته است. ممکن است بفرمایید این اصلاحات در کدام بخش ها بوده است؟

یکی از اولین اقدامات انجام شده در بدو ورود به پژوهشگاه اصلاح مناسبات بین پژوهشگاه با سایر بخش های صنعت نفت بود. مناسباتی که باید علی اصول بین سازمان پژوهشی که کار تحقیقاتی انجام می دهد با شرکت های اصلی وزارت نفت از قبل تنظیم شده باشد، اما این ارتباطات ضعيف یا به مخدوش بود. در تنظیم این مناسبات دوستانی که بعد از انتخاب آقای دکتر روحانی در صنعت نفت مشعول شده بودند مثل آقای مهندس زنگنه و آقای وزیری هامانه در اصلاح  این مناسبات کمک های بسیاری کردند. البته من هم از گذشته در دوران ریاست کمیسیون انرژی مجلس شناخت مناسبي با بدنه صنعت نفت و گاز پیدا کرده بودم و این آشنایی کمک کرد تا اصلاح مناسبات سریعتر صورت بگیرد. نتیجه این اصلاحات سبب شد تا در گرفتن پروژه ها توفیقات خوبي به دست آوریم. اقدام بعدی که انجام شد، مرور بر فرآیندهای داخلی پژوهشگاه بود. پژوهشگاه صنعت نفت باید قاعدتا در پاسخگویی به مراجعین سرعت عمل داشته باشد و چابک عمل کند که متاسفانه در این زمینه یک لختی و کندی وجود داشت و بوروکراسی وسیع مانع از سرعت عمل کارها شده بود. با کمک معاونین و بدنه پژوهشگاه این فرآیندها تسریع شد و شکل اصلاح شده اين فرايندها در حال حاضر در سیستم کار می کند. این فرآیندها را به صورت فلوچارت و با شناسنامه مربوطه تنظیم کردیم و در نتیجه کارها دقیق پیش می رود. در مرحله بعد، با توجه به اینکه در پژوهشگاه مکانیزمی برای ارزیابی پروژه ها وجود نداشت، كه براي اصلاح این بخش اقدام شد. به دنبال این تصمیم کمیته ارزیابی از عالی ترین اشخاص پژوهشگاه شکل گرفت که توسط معاونت فناوری پژوهشگاه اداره می شود. با ایجاد کمیته ارزیابی اکنون هر پروژه ای که عرضه می شود از مرحله عرضه تا انتها توسط این کمیته مورد ارزیابی قرار مي گیرد. ضمن آنکه در کنار آن کنترل پروژه هم فعال است همه كارها را رصد می کند. این کار سبب شد تا دقت عمل ما بیشتر شود. این کار براساس دستورالعمل که در سیاستگذاری جدید آقای زنگنه تعریف شده، طراحی شده است. ایشان معتقد است که ما پروژه را برای پروژه انجام نمی دهیم، بلکه پروژه باید متقاضی داشته باشد و دقيق و با صحه گذاري جلو برود و از مباني درست نشأت بگيرد و نتيجه بخش و اثر گذار باشد. اينها مواردي است كه كميته ارزيابي پروژه ها روي آنها بررسي و دقت نظر دارند.

پژوهشگاه از گذشته تعداد زیادی هیات علمی داشته که بخشی از وقت آنها صرف انتشار مقالات علمی  می شد که عمدتا در ترفیعات مورد نياز است. اقدام دیگر ساماندهی اين فعاليتها بود. ما نظرمان اين بود كه براي سازماني مثل پژوهشگاه كه بايد به مشكلات صنعتي رسيدگي كند، چاپ مقاله علمی اولويت نداشته بلكه مقالات محصولات ثانويه تلاشهاي علمي-صنعتي همكاران خواهد بود. در واقع باید پژوهش ها به بيشتر متمايل به مطالعات راهبردی و استراتژیک برای صنعت نفت و گاز و در جهت پاسخگويي به اين صنايع باشد تا بتواند مسایل صنعت را حل کند.

موضوع دیگر در چارچوب سیاست های وزارت نفت، مسئله شفاف سازی مسایل مالی پژوهشگاه بود. یعنی  در بخش های مالی، مقرر شد تا مسایل مالی، مناقصات و  ترک تشریفات ها شفافیت بیشتری پیدا کند. با اینکه پژوهشگاه یک مرکز پژوهشی  است و آیین نامه مالی خاص خود را دارد سعی کردیم انضباط و شفافیت مالی در این بخش بوجود بیاید.

اقدام دیگر تعیین راهبردهای پژوهشی و ماموریت های سازمان بود. در دوره جدید تصمیم گرفتیم که این ماموریت ها را حول سه بخش بالادستی، پایین دستی و انرژی محیط زیست تنظیم کنیم. در حال حاضر در هر سه حوزه راهبرد پژوهشگاه را تعیین و به تصویب هیات امنا رسانده ایم. پژوهشگاه الان در چارچوب آن راهبردها حرکت می کند و خارج از آنها به هیچ وجه اقدامی انجام نمی دهد. از سوی دیگر روش های ارزیابی مشخصی برای تک تک بخش های پژوهشگاه در نظر گرفته شده و واحدهای سازمانی خود در بخش ستاد و صف مورد ارزیابی قرار می گیرند. در نتیجه ضمن هدف گذاری هاي علمي-صنعتي، اهداف مالی هم همزمان دنبال می شود. زیرا هدف این است که پژوهشگاه خودگردان شود که تا ابد حقوق بگیر وزارت نفت نباشد. البته این استقلال مالی به معنای این نیست که  هویت آن مستقل از وزارت نفت شود.

اقدام بعدی تقویت بخش بازاریابی برای ارتباط با صنعت بود و از این دریچه توانستیم یکسری مزیت ها را برای پژوهشگاه کسب کنیم.  در حال حاضر حجم قرارداد با بخش دولتی 20 و با بخش خصوصی نزدیک به 60 درصد افزایش یافته است. یعنی دیگر به فعالیت های دولتی اکتفا نمی کنیم، بلکه در جهت اقتصاد دانش بنیان و توسعه فناوری به خصوص براساس تأكيد مقام معظم رهبری بر اقتصاد مقاومتی به سمت تشكيل شرکت های اقماری دانش بنیان رفتیم. این شرکتها براساس قانون مصوب مجلس و تایید هیات امنا از جمله  وزیر نفت و علوم تاسیس شده است. در نتیجه یک شرکت در بخش کاتالیست تشکیل دادیم. شرکت دیگری در زمینه نانوتکنولوژی در حوزه نفت تاسیس کردیم و یک شرکت هم  در زمینه طراحی یونیت های مختلف صنعتی در حوزه نفت و گاز تاسیس شده است. شرکتی هم در زمینه فعالیت های بالا دستی  در حال تاسیس است. همه این شرکت ها  یک دفتر در درون پژوهشگاه و یک دفتر در بیرون خواهند داشت. همچنین به دنبال تاسیس یک مرکز رشد برای کمک به افراد نخبه هستیم.

حجم كارها و پروژه های خارجی را هم افزایش پيدا كرده است. در حال حاضر هم با اروپای غربی و هم شرق آسیا کار می کنیم. پروژه های کاهش تولید کربن و کاهش آلاینده های محیط زیست در دستور کار ماست. بعد از اینکه آقای زنگنه مطالعات مخازن نفتی را به دانشگاه ها واگذار کرد، 8 موسسه عالي انتخاب شدند که یکی از آنها پژوهشگاه صنعت نفت بود. در تقسیم بندی صورت گرفته میادین اهواز و ياداوران به ما واگذار شد. اول توافق نامه امضا شد سپس قرارداد با آقای مهندس جوادی مدیرعامل شرکت ملی نفت به امضا رسيد. در حال حاضر میدان اهواز در دستور کار قراردارد. بدین منظور پروپوزال این طرح آماده شده و سه شریک خارجی برای آن  تعیین شده است.

اخیرا و پس از اعلام توافق در مذاکرات هسته ای، گروه های مختلفی برای سرمایه گذاری به ایران آمدند، چقدر علاقه داشتند در بخش پژوهش فعال شوند؟

البته هنوز بحث ها کلی است و نیاز است گام های دیگری برداشته شود تا به بخش پژوهش برسند. فکر می کنم ورود هیات های خارجی، نه فقط در صنعت نفت بلکه در سایر بخش های پژوهشی کشور سازمان هایی مثل پژوهشگاه را دچار نگرانی هایی كرده است. دوستان داخل پژوهشگاه با من صحبت کردند که بعد از برداشته شدن تحریم ها چه اتفاقی می افتد. آیا ورود خارجی ها به این معناست که کارهای تحقیقاتی و فناوری ما متوقف شده و به آنها واگذار می شود؟ یا اینکه خارجی ها قرار است در تسریع امور بهره برداری نقش داشته باشند و به فناوری ورود نمی کنند. در گذشته شرکت های خارجی همکار صنعت نفت در تسریع فرآیند تولید کمک می کردند که این همکاری به لحاظ اقتصادی و تولید کوتاه مدت برای ایران منفعت داشت. اما اینکه خودمان صاحب فناوری و صاحب تکنولوژی نشویم، کشور را بایک چالش سنگین مواجه خواهد کرد. کسانی که قصد همکاری با ایران در حوزه صنعت نفت و گاز دارند شاید بخواهند این فناوري ها را با خود بیاورند و اگر چنین شود، وضعیت بخش های پژوهشی با چالش مواجه می شود. امروز چرخه اقتصادی دنیا بر پایه دانش و تکنولوژی استوار است و کسانی که صاحب دانش و تکنولوژی هستند، برنده این چرخه اقتصادی هستند. این یک زنجیره به هم متصل است و نمی شود حلقه ها از هم دور باشند. شکی نیست که یکی از این حلقه ها تکنولوژی است، نگرانی  ما هم از همين جهت است. تا جایی که من اطلاع دارم آقای روحانی و البته  آقای زنگنه هم همین نظر را دارند که اقتصاد مقاومتی را نباید فراموش کنیم. کشور ما نباید مصرفی باشد. اگر همه به این نکته توجه کنند خطری ما را تهدید نمی کند.

شما به استقلال مالی پژوهشگاه  اشاره کردید، چگونه این استقلال تامین می شود؟

همانطور که می دانید، سازمان های توسعه ای که دنبال به دست آوردن فناوری های جدید هستند، نمی توانند صددرصد استقلال مالی داشته باشند و مثل بخش خصوصی عمل کنند. زیرا بسیاری از فعالیت های تحقیقاتی با ریسک شکست پروژه مواجه هستند. مثلا اگر دانشجویی چهارسال تحقیقی انجام بدهد و شکست بخورد، نمی گویند نمره ات صفر است چون ماهیت تحقیق این است ممکن است که به نتیجه برسد یا نرسد. اما آیا بخش خصوصی حاضر است وارد این سرمایه گذاری پرریسک شود که ممکن است شکست بخورد؟ بخش خصوصی حاشیه سود برایش مهم است. نمی تواند وارد کاری شود که زیان در پی دارد. به همین دلیل است که در تمام کشورهای دنیا بخش های مطالعات توسعه ای هنوز دولتی هستند؛ مثل ناسا. انواع آزمایشگاه هاي دولتي در آمریکا هستند. آنها بر روی فنآوری هاي جدید کار می کنند. چون ریسک این نوع فنآوری ها بالاست. حتی گاهی صدها ميليون دلار از دست می دهند. به همین دلیل است که دولت ها از این تحقیقات حمایت می کنند. اما همین بنیادهای دولتی مثل ناسا یک بخش خودگردان هم دارند یعنی فعالیت هایی را با بخش خصوصی تعریف می کنند که سودهایی دارد و این سودها وارد مجموعه تحقیقاتی می شود. آنچه مدنظر مسئولان وزارت نفت است، همین موضوع است. اینجا یک سازمان تحقیق و توسعه ای است و نیازمند حمایت دولتی است. چون مطالعاتی که انجام می دهد گاهي پرمخاطره و ريسكي ممكن است باشد. من فکر می کنم می توان با برنامه ریزی حدود 70 تا 80 درصد به سمت خودکفایی مالی پیش رفت. می توان پروژه هایی را تعریف کرد که درآمد آن صرف پژوهشگاه شود. یعنی هم حقوق پرسنل را بدهیم و هم تجهيزات را نوسازی کرد یا خرید جدید انجام دهیم. یعنی پژوهشگاه 70 درصد در شرایط خوب می تواند خودکفا عمل کند. در این صورت است که می تواند به طور کامل خود را اداره کند. اما نکته اصلی این است که باید به پژوهشگاه  به لحاظ فعالیت هایی که انجام می دهد، اعتماد شود. همین الان می بینیم کارهایی که پژوهشگاه می تواند انجام بدهد، توسط مدیران شرکت ها به بخش های غیرپژوهشگاهی یا حتی خارجی سفارش داده می شود. اگر این رویه ادامه یابد، پژوهشگاه نمی تواند به اهداف خود برسد.

مثلا همان سازمان هایی که اشاره کردید، با کی رقابت می کنند؟ همانطور که مستحضر هستید، کارهای پژوهشی کمتر رقابت پذیر می شوند؟

مطالعاتی که در مرز دانش انجام می شود، رقابت پذیر نیستند. مثلا سوپرکانداکتورها یا ابررسانه ها زمانی كه مطرح شد، تنها یک نظریه بود. برای خلق آنها لازم بود شرکت هایی سرمایه گذاری کنند. آنهایی که بر روی این پروژه کار کردند، عمدتا دانشگاه های دولتی بودند. بنابراین تعداد کسانی که می توانند در فناوری های جدید  نقش ایفا کنند، محدود است. بسیاری از پژوهشگاه ها مثل پژوهشگاه صنعت نفت، کارهایشان بر روی مزر دانش نیست. وقتی یک یونیت پالایشگاهی در خارج ساخته می شود و به ما نمی دهند پژوهشگاهی مثل ما باید برای ساخت آن کار کند. اگر تحریم ها برداشته شود، شرکتی که به ما سفارش داده چون نمی توانسته به خارجی سفارش بدهد، با بازشدن راه های دسترسی به  خارج دیگر  نیازی به ما احساس نمی کند. تنها در صورتی می تواند به ما سفارش بدهد که قیمت ما رقابتی باشد. یعنی قیمت، سرعت  و کیفیت ما بالا باشد. این یک چالش سنگین برای پژوهشگاه است.

در این فرآیند  می توان از تجربه کشورهای دیگر بهره گرفت؟

یکی از مسایلی که بسیار مورد توجه ما قرار گرفته همین موضوع است. یعنی توجه به مدل های خارجی که شرایطی مثل ما داشتند. مثلا الگوی ژاپن بعد از جنگ جهانی. یک راه دیگر هم این است که با خارجی ها کار کنیم. یعنی شريك خارجی پیدا کنیم. به این ترتیب می توانیم خلاهایمان را پر کنیم. راه دیگر این است که باید بستر انتقال تکنولوژی داشته باشیم و پژوهشگاه بستر مناسبی برای دریافت و هماهنگ کردن با صنعت نفت و گاز است. در حال حاضر یک تیم در پژوهشگاه بر روی این موضوع کار می کنند که چه بستری باید فراهم کنیم که وقتی با خارجی ها می خواهیم کار کنیم با چه روشی کار کنیم که مصالح کشور در آن لحاظ شود.

آیا اولویت های این بحث تعیین شده است؟ معمولا برای رقابت سه مدل در نظر گرفته می شود؛ اول حمایت گرایانه است مثل بستری که برای خودروسازی ایجاد شد، دوم رقابت پذیری و آماده سازی و سوم تقسیم بازار است. در این سه مبحث روی کدام روش کار می کنید؟

البته طبیعتا این طبقه بندی در وزارت صنعت یا نفت در نگاه کلان دیده می شود و این سیاست را هم باید آنها اتخاذ کنند. من هنوز ندیدم به صورت جدی تغییری رخ داده باشد اما از فحوای کلام شنیدم روش دوم را در نظر گرفته اند. به نظر می رسد در روش سوم که تقسیم بازار است، مجموعه ای مثل پژوهشگاه بتواند از بازاری که به آنها اختصاص داده شده در رقابت با رقبای خارجی جلو برود. خیلی از کارهایی که در پژوهشگاه انجام شده بستر داشته اما دانش کافی وجود نداشته است. اما وقتی با خارجی ها کار کردند، توانسته اند فناوری را بگیرند و در داخل پژوهشگاه پایلوت و طرح نيمه صنعتي بسازند. هم اکنون بعضی از پایلوت ها مثل نمک زدایی يا كٌكينگ در حال انتقال برای صنعتی شدن است. در نتیجه می توانم بگویم که اگر همکاری نباشد، انتقال فناوری صورت نمی گیرد. در خودرو هم همین بود. روش کار ابتدا مدبرانه بود به همین دلیل این صنعت رشد نسبي كرد بويژه در قطعه سازي، اگرچه الان از مسیرخارج شده و دچار ضعف است، اما امیدواریم در صنعت نفت این اتفاق با نظم و دقت بیشتری رخ بدهد و دچار ضعف يا انحراف نشود.

3535