زن ايراني از ديرباز در مبارزات ضداستبدادي و ضداستعماري، پا به پاي مردان حضوري فعال يافته و در عرصه زندگي، نقش محوري مديريت را برعهده داشته؛ چنانكه اين خصيصه هم اكنون نيز در زنان ايلاتي و كرد و لر و آذري و ... به يادگار مانده است.
در همين حال گرچه امروزه با پس رفتن انديشه هاي متحجرانه، نقش زنان با خودباوري و مبارزات مدني در عرصه هاي سياسي، اجتماعي، علمي و فرهنگي پررنگتر گشته است اما در روزگاراني كه زن به عنوان «ضعيفه» و «ناقص العقل» و بخشي از «اموال شوهر» در چارديواري خانه ها محبوس مي گرديد، تاريخ ايران شاهد درخشش شيرزناني است كه براي هميشه نامشان جاودان مانده است.
كارشناسان معتقدند، تاريخ نگاري ايران، اغلب مردان را مورد توجه قرار داده و جايي براي نقش آفريني «زن ايراني » وجود نداشته است.
«زينب پاشا» و مبارزه عليه بيداد قاجار:
از جمله زنان مبارزي كه در تاريخ معاصر ايران تا حدود بسياري ناشناخته مانده و اطلاعات چنداني از زندگي وي در دست نيست ، زني است تبريزي به نام «زينب پاشا» كه به تنهايي نهضتي ماندگار و غرورآفرين بر پا ساخت.
زينب پاشا كه در منابع گوناگون با نامها و القابي چون: «بي بي شاه زينب»، «زينب باجي» ، «ده باشي زينب» و «ائل قيزي» از او ياد شده است، فرزند «شيخ سليمان» از مردان تهي دست محله «عموزين الدين» تبريز بود. از تاريخ تولد، دوران كودكي و جواني وي مطلبي در منابع تاريخي ذكر نشده است اما نام «زينب پاشا» در جريان قرارداد استعماري رژي و آغاز مبارزات ضداستبدادي و ضداستعماري وي براي هميشه در تاريخ ثبت گرديد.
واقعه قرارداد استعماري رژي يا همان واگذاري امتياز تنباكو به دولت انگلستان اتفاقي بود كه در دوران قاجار رخ داد. عصري كه شاه به عنوان «مالك كشور» بدون هيچ قيد و بندي اموال ملي را در اختيار بيگانگان قرار مي داد، سال ۱۲۶۳ شمسي زينب و گروه وي مبارزات خود را آغاز كرده و از اواخر دوره ناصري تا زمامداري مظفرالدين شاه در صحنه سياسي آن دوران به نقش آفريني پرداخته اند.
«زينب پاشا» و بستن بازار تبريز:
پس از انتشار اخبار انعقاد قرارداد واگذاري امتياز تنباكو به دولت استعماري انگلستان توسط چند روزنامه نگار تبريزي، اين شهر نخستين كانون مبارزه و مخالفت با اين قرارداد در كشور گرديد.
در پي فتواي مجتهد تبريزي بيش از ۲۰ هزار تن از مردم تبريز در اعتراض به قرارداد رژي شورش كرده و با بستن بازار و حمله به چند مركز دولتي مخالفت خود را با آن اعلام كردند. اما مدتي از اين حركت نگذشته بود كه سربازان مسلح ناصرالدين شاه به سرعت در سطح شهر تبريز مستقر شده و ضمن سركوب و متفرق كردم مردم، بازاريان، شهر را با زور و تهديد اسلحه مجبور به بازكردن مغازه ها مي نمايند.
در همين حال زينب پاشا به همراه گروه خود به بازار تبريز ريخته و ضمن درگيري با مأموران، بازاريان را نيز دوباره مجبور به تعطيلي بازار مي كنند.
حركت ديگر زينب پاشا در جنبش مردم عليه گرسنگي و قحطي در سالهاي انقلاب مشروطه متبلور مي شود. « احتكار » در سالهاي انقلاب مشروطيت در تبريز و آذربايجان بلاي جان فقيران شده بود و محتكران و گرانفروشان از به ذلت نشاندن مردم ، پولهاي كلان به جيب مي زدند.
در اين مقطع نيز قيام زنان تبريز به رهبري زينب پاشا آغاز مي شود. زينب و هوادارانش محتكران را شناسايي كرده و به انبار آنان حمله مي كردند. آنان آرد و گندم را از انبار بيرون كشيده و بين فقراي شهر و روستاهاي اطراف پخش مي كردند. برخي منابع تاريخي از فعال بودن ۳هزار زن در كنار زينب پاشا براي مبارزه با محتكران سخن به ميان آورده اند.
سخنراني هاي آتشين زينب و شخصيت كاريزماتيك وي در فرهنگ و تاريخ آذربايجان به گونه اي تأثيرگذار و ماندگار شده كه حتي در مثل ها و اشعار فولكلور مردم اين ديار نيز جاي گرفته است.
... و پايان نامعلوم يك مبارز:
همچنانكه از اوايل زندگي زينب پاشا اطلاعي در دست نيست سرنوشت وي نيز در منابع تاريخي در هاله اي از ابهام قرار گرفته است. نوشته اند كه اواخر عمربا معيت همراهان قصد اعتكاف در كربلا مي نمايد. هنگام عبور از مرز مورد آزار و اذيت سربازان مرزي قرار مي گيرند كه وي علي رغم سن زياد به همراه يارانش قرارگاه مرزي را با خاك يكسان مي نمايد. وي از آنجا به كربلا رفته و از آن تاريخ نشانه اي از وي وجود ندارد...
------------------------------------
گزارش: مهرداد خوشکار مقدم
-----------------------------------
منابع:
- زينب پاشا، پيشتاز بيداري زن در عصر بيدادي قاجار - نوشته دكتر سيروس برادران شكوهي ، محقق و استاد سابق گروه تاريخ دانشگاه تبريز
- زينب پاشا، زن اسطوره اي آذربايجان ، نوشته علي كريمي
- شيرزني به نام زينب پاشا، نوشته عليرضا مدديان
نظر شما