با وجود شبكه هاي زياد خط لوله انتقال انرژي آسياي مركزي و قفقاز براي صادرات انرژي به بازارهاي جهاني، تنها يك خط لوله انتقال گاز تركمنستان به تركيه به ظرفيت حدود 10 ميليارد متر مكعب گاز(كه بخشي از آن تا سال گذشته در ايران مصرف مي شد) و سواپ نفت از درياي خزر(به ظرفيت روزانه حدود يك و نيم ميليون بشكه در روز كه در دولت قبلي غيرفعال شده و از حيّز انتفاع افتاده است) و يك مورد سواپ گاز آذربايجان به جمهوري خود مختار نخجوان(با ظرفيتي محدود)، هيچ خط لوله انتقال انرژي از ايران عبور نمي كند كه به ارتقاي موقعيت ژئوپليتيكي ايران كمك كند. با نگاهي به شبكه ها ارتباطي ايرن با كشورهاي همسايه مي توان اين مورد را بررسي كرد:
از سال 1375 ايران موفق به اتصال راه آهن خود به راه آهن آسياي مركزي(معروف به پروژه راه آهن مشهد- سرخس- تجن) شده است. راه آهن بافق - مشهد اين مسير را كوتاهتر كرده است. اين مسير هيچگاه با ظرفيت كامل خود كار نكرده و هزينه سرمايه گذاري آن احتمالا بازگشت داده نشده است. با نگاهي به روند ترانزيت كالا از اين مسير مي توان بدان پي برد. مقرر شده بود در اين مسير قطارهاي مسافري نيز فعال شوند كه هنوز اتفاق نيافتاده است.
ايران در سال 1382 موافقتنامه ايجاد راه ارتباطي بين ايران-افغانستان - آسياي مركزي را با كشورهاي افغانستان، تركمنستان، تاجيكستان و ازبكستان امضاء كرده است.
ايران در چارچوب كمك به بازسازي افغانستان در كنفرانس برلن(2001) متعهد به كمك 500 ميليون دلاري به افغانستان شد. در راستاي همين تعهد راه آسفالته درجه يك 123 كيلومتري دوقارون-هرات را احداث و به دولت افغانستان اهدا كرده است.
ايران در نظر دارد راه ارتباطي ريلي چابهار-مشهد را براي تسهيل ارتباط افغانستان با بندر چابهار و از آن طريق با آبهاي آزاد و بويژه هندوستان(متحد استراتژيك افغانستان) را احداث كند. اين را به موازات جاده ارتباطي چابهار - مشهد است، كه بخشهاي زيادي از آن در حال بهره برداري است. اين شبكه راهها مي تواند در چارچوب محور شرق به توسعه اقتصادي و اجتماعي كشور ياري رساند.
با اتصال راه آهن زاهدان به شبكه سراسري راه آهن ايران، پاكستان نيز به شبكه راه آهن سراسري ايران متصل شده است. اين پروژه به سازمان همكاري هاي منطقه اي (اكو) كمك شاياني كرده است. اكنون امكان حمل و نقل بار و مسافر از پاكستان به اروپا از طريق ايران فراهم شده است.
راه آهن قزوين-رشت-انزلي-آستارا (كه بخش قزوين-رشت آن به زودي فعال خواهد شد)، براي اتصال راه آهن ايران به جمهوري آذربايجان و روسيه در دست اقدام است. پس از فروپاشي اتحاد شوروي راه آهن ايران كه از نقطه مرزي جلفا به شبكه راه آهن سراسري اتحاد شوروي متصل مي شد، در اثر درگيري هاي بين دو جمهوري آذربايجان و ارمنستان بر سر مساله قره باغ مسدود شد. در سال 1374 در همايش شناخت استعدادهاي بازرگاني - اقتصادي آذربايجان اينجانب طي ارائه سخنراني پيشنهاد اتصال راه آهن ايران به آستارا(كه در آنجا در نقطه مرزي در شهر آستاراي جمهوري آذربايجان راه آهن وجود دارد) به مسافت تنها 185 كيلومتر را ارائه دادم كه به راه آهن آستارا متصل شود و از آنجا به راه آهن سراسري روسيه متصل گردد. در سال 1375 هنگام ديدار رئيس جمهور وقت(آقاي هاشمي رفسنجاني) اين پيشنهاد مورد پذيرش قرار گرفت و مقرر شد كه اين طرح انجام شود. در سال 1378 مطالعه و نقشه برداري اين مسير آغاز شد. اما متاسفانه ديگر هيچگونه فعاليتي در اين زمينه صورت نگرفت و طرح متوقف شد. اكنون پس از گذشت حدود 10 سال راه آهن قزوين-رشت قرار است در آينده اي نزديك مورد بهره برداري قرار گيرد.
راه آهن ايران-تركمنستان-قزاقستان در حاشيه شرقي درياي خزر ارتباط ريلي ايران را با قزاقستان و روسيه در خارج از شبكه آسياي(كه دولت ازبكستان موانع زيادي براي اين ارتباط ايجاد مي كند)، شبكه راه آهن ايران را به شبكه راه آهن آسياي مركزي، شبكه راه آهن سراسري روسيه(به ويژه سيبري و بايكال) و از آن طريق به چين متصل مي كند. اين شبكه در سال 1393 به بهره برداري رسيد.
كريدور بين المللي ترانزيت شمال-جنوب، براي ايجاد شبكه ارتباطي جايگزين مسير دريايي سنتي حوزه اقيانوس هند و شمال اروپا، براي ايجاد كريدوري زميني - دريايي بين روسيه- ايران- هند با گذر از درياي خزر، خاك ايران، حوزه اقيانوس هند، در سال 2000 بين ايران، روسيه و هند در سنت پترزبورگ روسيه به امضا رسيد. مقرر شده بود در اين مسير سالانه بيش از 20 ميليون تن كالا بين سه كشور و كشورهاي مسير جابجا شود. اين مسير هزينه و زمان جابجايي كالا را نسبت به مسير سنتي دريايي بين 30 تا 40 درصد كاهش مي دهد. متاسفانه اين مسير چندان فعال نبود. به نظر مي رسد اين مسير بيشتر از نظر استراتژيك براي روسيه طراحي شده است. به همين سبب پس از سالها سكون، اكنون كه روسيه با تحريمهايي مواجه شده است قصد فعال كردن اين مسير را دارد. با اين وجود مي توان دريافت كه نياز روسيه به ايران براي ارتباط با جهان بيش از نياز ايران به روسيه است كه بايد از طرف برنامه ريزان و سياستمداران مورد ملاحظه براي امتياز گيري از روسيه تبديل شود.
به غير از راه ارتباطي دوقارون-هرات كه مسيري فعال، سازنده و پويا و پررفت و آمد و مورد بهره برداري اساسي قرار دارد، بقيه شبكه هاي ارائه شده، يا بهره برداري نشده، يا با ظرفيت كامل كار نمي كنند.
اكنون به سبب بروز بحران بين روسيه و اوكراين و نا امن شدن كريدور هوايي مسير پروازهاي اروپا- آسيا-اقيانوسيه، از فضاي اوكراين و روسيه، و از سوي ديگر تحريمهاي اروپا عليه روسيه، كريدورهاي هوايي ايران جايگزين و مورد استفاده قرار گرفته اند. حجم پروازهاي عبوري از فضاي ايران شش مرتبه افزايش يافته و به ارتقاي جايگاه سياسي ايران در محيط بين الملل منجر شده است.
در اثر ناامني هاي ايجاد شده توسط توسعه فضاي اشغالي داعش(دولت اسلامي) در عراق و سوريه، ترانزيت بين تركيه و اروپا با عراق از مسير ايران انجام مي شود. طي اين دوره حجم كالاهاي ترانزيتي از مسير ايران سه برابر افزايش يافته است.
از آنجا كه حدود 90 درصد گاز صادراتي روسيه به اروپاي غربي از مسير اوكراين مي گذرد و حدود 40-50 درصد گاز وارداتي اروپا از اين مسير تامين مي شود، در اثر بحران اوكراين و روسيه، و تحريم هاي اقتصاي و سياسي آمريكا و اتحاديه اروپا عليه روسيه (شامل اشخاص، بانكها و موسسات مالي و پولي و دولت روسيه)، احتمال دارد ترانزيت گاز روسيه به اروپا دچار اختلال شود(موردي كه چند بار در سالهاي گذشته اتفاق افتاده و اروپا را با دشواريهايي روبرو شده است). تا كنون روسيه بازار گاز اروپا را در انحصار خود داشته و ايران را به عنوان دومين دارنده ذخاير اثبات شده گاز جهان در رقابت با خود مي ديد و اجازه ورود ايران به اروپا را نمي داد(نمونه آن خريد تاسيسات گاز رساني ارمنستان به بهانه بدهي دولت ارمنستان به روسيه و جلوگيري از صدور گاز ايران به گرجستان از طريق خط لوله ارمنستان در سال 2005). نگارنده در چند مصاحبه در اين زمينه در باره استفاده ايران از اين فرصت و تشويق اروپا به سرمايه گذاري در منابع گاز و استخراج و صادرات آن به اروپا پيشنهاد هاي لازم را داده است. خوشبختانه پس از چندي، دولت ايران از محافظه كاري هاي قبلي و ملاحظات منافع روسيه دست برداشته و وزارت نفت در اين زمينه پيشنهادهايي به اروپا ارائه داده است.
سالهاست مساله خط لوله صلح براي انتقال گاز ايران به هندوستان از طريق پاكستان مطرح و به نتيجه اي نرسيده است و روسيه ايران را تشويق به ادامه اين مسير براي صادرات گاز مي كند(و حتي چندين بار گاسپروم روسيه پيشنهاد سرمايه گذاري و همكاري با ايران در اين مسير را داده است) و خود مي خواهد يكه تاز بازار انرژي اروپا باشد.
اكنون فرصت مناسبي براي ايران پيش آمده است تا با استفاده از فضاي مناسبي كه در اروپا پيش آمده و جريان مثبتي كه در روند مذاكرات پرونده هسته اي ايران در گروه 1+5 در جريان است، نسبت به اين تحولات با جديت كار كند و به ارتقاي جايگاه شايسته ايران كه در سالهاي اخير از آن دور افتاده است اقدام كند.
دكتر بهرام اميراحمديان
خرداد ماه 1394
نظر شما