پس از پایان مذاکرات نفس گیر لوزان، متن بیانیه توسط خانم موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی به زبان انگلیسی و آقای ظریف وزیرخارجه ایران به زبان فارسی در روز پنج شنبه سیزدهم فروردین خوانده شد. از همان زمان تحلیل متن این بیانیه به منظور شناسایی ابعاد موضوع در بین تحلیلگران سیاسی آغاز شد.
در متن پیش رو تلاش شده است ضمن توجه به ابعاد سیاسی، حقوقی و فنی بیانیه لوزان به این دو پرسش اصلی پاسخ دهیم :
1- اهمیت این بیانیه چیست وچه تفاوتی با توافق ژنو دارد؟
2- چرا بین آنچه که آمریکایی ها ادعا می کنند با آنچه که مسئولین ایرانی مطرح کردند تفاوت وجود دارد؟
الف: دلایل اهمیت بیانیه ژنو
1- این بیانیه ازابعاد حقوقی، فنی و سیاسی برخوردار است . با وجود آنکه ضمانت اجرایی ندارد اما ازآنجا که نقشه راه برای رسیدن به توافق جامع هسته ای را بین ایران و گروه پنج به علاوه یک مشخص می کند ، از اهمیت اساسی برخوردار است.
2- می توان گفت این بیانیه پایانی اجلاس لوزان در روز پنج شنبه سیزدهم فروردین 1394 مانند نقشه یک ساختمان است که معماران دیپلماسی هسته ای با مشارکت هم آن را طراحی کرده اند. جزئیات بخش های مختلف این ساختمان قرار است در سه ماه آینده به بحث های کارشناسی بین دو طرف گذاشته شود و در نهایت به توافق جامع همکاری برسد.
3-هردوطرف حق خود را درمورد بازگشت به وضعیت پیش از توافق در صورت تخلف طرف مقابل از تعهداتی که قرار است بر طبق توافق جامع بپذیرند ، محفوظ نگه داشته اند . البته اعمال این حق با ترتیباتی خواهد بود که برسرآن توافق می شود . یعنی هر دو طرف نمی توانند به صرف ادعای تخلف از سوی طرف مقابل ، اجرای توافق را متوقف کنند. این اصل کی از مهم ترین موضوع های حاکمیتی در روند مذاکرات بشمار می رفت.
ب:دستاوردهای پیش بینی شده در بیانیه لوزان برای ایران
1- در این بیانیه بر حق ایران در ادامه غنی سازی اورانیوم در ایران در سطح سه و 67 صدم درصد (میزانی که برای تولید برق در راکتوری مانند بوشهر لازم است) تصریح شده است . این بخش پاسخ دقیق به همه کسانی است که می گفتند در توافق ژنو بر حق غنی سازی ایران تاکید نشده است . علاوه بر این اوباما نیز در سخنرانی خود که بلافاصله بعد از انتشار رسمی بیانیه ، ایراد کرد بر این نکته تاکید نمود ایران ازحق غنی سازی اورانیوم در راستای اهداف صلح آمیز بهره مند خواهد بود . درحالی که پیش ازاین مرتبا براستفاده ایران ازانرژی صلح آمیزهسته ای و نه الزاما غنی سازی تاکید می شد.
2- روند تحقیق و توسعه ایران در باره ساخت سانتریفیوژهای نوع پیشرفته تا سطح IR 8 ادامه پیدا خواهد کرد . این یکی از مهم ترین دستاوردها است که در دوران جدید دانشمندان هسته ای ایران همچنان به کار توسعه و پژوهشی خود درراستای ارتقاء دانش هسته ای در ایران ادامه می دهند.
3- هیچکدام از تاسیسات هسته ای ایران تعطیل نخواهد شد و همه مراکز در سطحی تعریف شده که بعدا مشخص خواهد شد به کار خود ادامه می دهند .
4- همکاریهای بین المللی برای ایران با سایر کشورهای دارنده فناوری هسته ای بوجود می آید و در صورت ایجاد اعتماد متقابل گسترش و ارتقاء نیز پیدا خواهد کرد.
5- درصورت نهایی شدن توافق و شروع اجرایی شدن آن ، تحریم های اقتصادی ومالی یکجا لغو میشود و سایر تحریمهای غیر اقتصادی متناسب با اجرای شدن سایر مراحل توافق لغو می گردد
6- طی یک قطعنامه مصوب شورای امنیت سازمان ملل هفت قطعنامه پیشین شورا که چهار مورد آن تحریمی است ، لغو می شود بدین ترتیب زمینه برای خروج ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل فراهم می شود .
پ: پذیرش کنترل ها ،محدودیت ها و نظارت های بیشتر
متقابلا ایران برای رسیدن به هدف خود که دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته ای و برخورداری از انرژی هسته ای بدون اعمال تحریم ها است، کنترل ها، نظارتها و محدودیت هایی را برای فعالیتهای صلح آمیز هسته ای خود در چهارچوب توافق جامع هسته ای خواهد پذیرفت که عبارتند از :
محدودیت ها
1- توقف غنی سازی اورانیوم در سطح 20 درصد.
در این مورد باید به سه موضوع مهم توجه داشت:
الف: ترجیح اقتصادی برای ایران واردات اورانیوم غنی شده 20 درصد است
ایران زمانی شروع به غنی سازی 20 درصد کرد که کشورهای مشارکت کننده در مناقصه آژانس برای تامین سوخت راکتور هسته ای تهران خُلف وعده کردند و به بهانه واهی از تحویل 300 کیلو اورانیوم 20 درصد مابه ازای دریافت 1200 کیلو اورانیوم پنج درصد خودداری کردند . بنابراین اگرایران بتواند منابع اورانیوم غنی شده 20 درصدی از خارج کشور وارد کند صرف اقتصادی بیشتری برایش خواهد داشت. زیرا به دنیا نشان داده است هر زمان بخواهند در این مورد محدودیت ایجاد کنند ایران توان و فناوری لازم را برای غنی سازی اورانیوم با هر درصدی که نیاز داشته باشد بصورت بالقوه داشته و خواهد داشت.
ب: منابع شناخته شده اورانیوم در ایران نامحدود نیست
باید توجه داشت منابع سنگ اورانیوم ایران نامحدود نیست که هرچه خواست و به هر میزان غنی سازی کند. بنابراین ایران ترجیح می دهد در سایه همکاری بین المللی با کشورهایی که دارای معادن اورانیوم متعددی هستند وارد تعامل سازنده و همکاری شود و به ازای واردات اورانیوم خام اورانیوم غنی شده به آنها تحویل بدهد.
پ: منابع موجود غنی شده برای مصرف چند سال آینده کفایت می کند
ذخایر موجود اورانیوم 20 درصدی که به دی اکسید اورانیوم تبدیل شده است به گفته مسئولین سازمان انرژی هسته ای برای چندین سال آینده ایران کفایت می کند . اورانیوم غنی شده برای قرارگرفتن در صفحات یا میله های سوخت ، باید به دی اکسید اورانیوم تبدیل بشوند بنابراین تبدیل آن هم پایداری اش را افزایش می دهد وهم ضرورتی اجتناب ناپذیربرای مصرف سوخت هسته ای درراکتورتهران یا هرمرکزدیگر است.
2- کاهش تعداد سانتریفیوژهای ایران
اگرچه درتوافق جامع تعداد دقیق سانتریفیوژها مشخص خواهد شد. اما یادمان نرود که فعالیت هسته ای ایران بدون تحریم لازمه اش ایجاد فضای مناسب برای تعامل سازنده است . بدین ترتیب صحیح است که توان هسته ای ایران محدود می شود اما با توجه به آنکه برای مصرف اورانیوم پنج درصد در ایران در حال حاضر فقط نیروگاه بوشهر را داریم که این نیروگاه هم بر اساس توافقی که با روسیه شده است تا سال 2021 سوختش از روسیه می آید و پسماند سوخت مصرف شده نیز به روسیه باز میگردد. بنابراین تولیدات ایران درحداقل هفت سال آینده برای مصرف بعد ازسال 2021 ذخیره میشود به همین دلیل کاهش تعداد سانتریفیوژها در یک دهه آینده مشکل ساز نخواهد بود. فقط باید در توافق جامع پیش بینی شود که متناسب با افزایش نیاز داخلی ایران با احداث راکتورهای دارخوین یا فاز 2و 3و بوشهر امکان غنی سازی بیشتر بصورت پلکانی پیش بینی شده باشد.
3- به کار نگرفتن سانتریفیوژهای نوع پیشرفته تر در ایران
این یک امتیاز بزرگ است که طرف ایرانی برای آنکه بهانه را از دست طرف مقابل خارج کند در توافق جامع احتمالا می پذیرد. اما باید توجه کنیم بر اساس آنچه که در بیانیه آمده است تحقیق و توسعه در ایران توسط دانشمندان هسته ای برای ارتقاء دادن به انواع سانتریفیوژهای پیشرفته تر ادامه خواهد داشت. بنابراین ایران در سالهای آتی به مسیر توسعه علمی خود در این مورد ادامه می دهد . ضمن آنکه امکان همکاری ایران پس از توافق جامع با سایر کشورها پیش بینی شده و امکان چنین همکاری برای توسعه علمی مفید خواهد بود.
4- تغییر کاربری فردو از یک سایت غنی سازی اورانیوم به یک سایت هسته ای تحقیقاتی
سایت فردو به عنوان یک سایت مکمل سایت نطنز دارای امکانات محدودی در مقایسه با سایت نطنز بود . این سایت بدلیل قرارگرفتن در زیرکوه غیرقابل دسترسی برای حمله دشمنان ایران بوده و هست . اما برای بازدید های بازرسان آژانس این سایت از یک سال قبل از شروع به کار تا هم اکنون زیر نظر آژانس به فعالیت های خود ادامه می دهد . بنابر این آنگونه که تبلیغات رسانه های غربی ادعا می کنند به هیچ وجه مخفی نبوده و نیست. ضمن آنکه این سایت می تواند با همکاری کشور های هسته ای پیشرفته به فعالیت های صلح آمیز خود ارتقاع علمی دهند. همچنین قرار است 1000 سانتریفیوژ در این سایت به فعالیت غیر غنی سازی خود ادامه دهد. البته باید در نظر داشت ظرفیت این سایت حداکثر حدود 3000 سانتریفیوژ است.
5- بازسازی قلب راکتور آب سنگین اراک و تحویل پسماند سوخت این راکتور
بازسازی قلب راکتور آب سنگین اراک که می تواند با استفاده از تکنیک های ارائه شده از سوی دانشمندان هسته ای ایران انجام شود محدودیت بوجود آمده در تولید پلوتونیوم موجود در پسماند سوخت هسته ای این راکتور را در راستای اعتماد بخشی در جهت صلح آمیز بودن تولیدات این راکتور تحقق می دهد. بنابر این ایران از یک سو ماهیت آب سنگین این راکتور را حفظ می کند و از سوی دیگر به طرف مقابل اطمینان می دهد که مقاصد غیر صلح آمیز نداشته و نخواهد داشت. در واقع بهانه را از دست طرف مقابل خارج ساخته است. علاوه بر این ایران از همکاری های بین المللی در راستای باز سازی قلب راکتور و همچنین ارتقاء کیفیت راکتور اراک بهرمند خواهد شد.
کنترل‌ها
بر اساس بیانیه منتشر شده در لوزان ایران کنترل های بیشتری را به معنای راستی آزمایی فعالیت های صلح آمیز هسته ای خود نسبت به گذشته می پذیرد. به این معنا که ایران به آژانس بین المللی انرژی هسته ای اجازه می دهد تا کنترل های بیشتری در سایت های هسته ای ایران اعمال نماید. همچنین در مهم ترین بخش ایران می پذیرد که به آژانس اجازه دهد کد 1/3 را که مربوط به ترتیبات اجرایی پادمان هسته ای است، اجرا کند. بدین ترتیب آژانس اجازه خواهد داشت به مکان هایی غیر از سایت های هسته ای به صورت مدیریت شده دسترسی داشته باشد. در این مورد به دلیل اهمیت موضوع لازم است در توافق جامع هسته ای ترتیبات مشخص و دقیقی برای اعمال این کد با آژانس مشخص گردد. به عبارت دیگر نباید دست آژانس در این مورد کاملاً باز باشد زیرا آژانس بر اساس همین کد مایل است از تأسیسات پارچین که مرکز نظامی اما غیر هسته ای است بازدید کند.
نظارتها
برای ایران نظارت های بیشتری را در مقایسه با پیمان NPT در چهارچوب پروتکل الحاقی در نظر گرفته اند که قرار توافق جامع هسته ای گنجانده شوند. در مورد نظارت ها ذکر چند مورد ضرورت دارد:
1- برای ایران که هدف اساسی اش استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای است، اعمال نظارت های بیشتر مسئله ای ایجاد نمی کند. ایران برای جلب اعتماد متقابل نظارت ها را می پذیرد. چرا که این نظارت ها خللی بر انجام فعالیت های ایران وارد نمی سازد.
2- این نظارت ها نه از طرف گروه 1+5 بلکه از سوی آژانس بین المللی انرژی هسته ای اعمال می شود که علاوه بر ایران بر همه ی کشورهای عضو آژانس که فعالیت های صلح آمیز دارند، نظارت می کند. با این تفاوت که این نظارت ها برای ایران ظرف 10 سال آینده بیشتر خواهد بود.
3- نظارت های آژانس به صورت مدیریت شده خواهد بود یعنی آژانس نمی تواند بدون نظارت و هدایت مسئولین ایرانی به هر کجایی که می خواهد برود.
4- نظارت های آژانس بر مراکز هسته ای ایران در چهارچوب ترتیباتی انجام خواهد شد که پس از امضاء توافق جامع هسته ای با گروه 1+5، توسط سازمان انرژی اتمی ایران به صورت جداگانه با آژانس به امضاء خواهد رسید.
جمع بندی بحث
درهرمذاکراتی برای رسیدن به راه حل مشترک بر اساس مُدل برد برد ، دو طرف باید به سمت یکدیگر حرکت کنند و به ازای امتیازی که بدست می آورند امتیازهایی نیز بدهند. یعنی نمی شود انتظار داشت یکطرف همه امتیازها را مال خود کند و طرف دیگر فقط امتیاز بدهد. بنابر این وقتی دو طرف از امتیاز هایی که بدست آورده اند صحبت می کنند به صورت طبیعی این امتیازات را برجسته می کنند. اما وقتی بحث امتیازهایی که به طرف مقابل داده اند از اهمیت آنها بکاهند. دقیقاً بر اساس همین برداشت است که می بینیم اظهارات مقام های آمریکایی با مقام های ایرانی با هم متفاوت و حتی در مواردی متناقض به نظر می رسد.
در اینجاست که اهمیت کار کارشناسان در 3 ماه آینده بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا می کند. زیرا این کارشناسان فنی، حقوقی و سیاسی هستند که متن توافق جامع هسته ای را به گونه ای دقیق، شفاف و غیر قابل تفسیر تنظیم کند که نتوان بهره برداری های سوء و نا مربوط از آن داشت.
با توجه به مواردی که آورده شد بی شک بیانیه لوزان یک دستاورد مهم برای مردم ایران است که در 12 سال گذشته در برابر زور گویی و تحریم های نا جوانمردانه غرب مقاومت کردند. این توافق با وضعیت مطلوب برای هر دو طرف فاصله دارد اما با توجه به مقدورات و امکانات قابل تحقق بیانیه ای مثبت بر اساس مدل برد برد برای هر دو طرف ارزیابی می شود.
نظر شما