اعتقادنامه کاتولیکی

در ابتدا لازم می دانم از برگزارکنندگان محترم این نشست صمیمانه تشکر کنم. به ویژه از عالیجناب کاردینال جان لویی توران. در سالهایی که نگارنده به عنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران در واتیکان خدمت میکردم ارتباط بسیار نزدیکی با ایشان داشتم و همکاری بسیار مؤثر ایشان موجب موفقیت ابتکاراتی شد که در آن سالها پیگیری می شد که از جمله آنها کنفرانس بین المللی جمعیت قاهره بود که به ابتکار سازمان ملل برگزار شد و کنفرانس های بعدی در کپنهاک، پکن و استامبول بودند که همگی آنان توسط سازمان ملل برگزار گردیدند.
همچنانکه لازم است از ریاست محترم دانشگاه گریگوریان و از جناب آقای ربانی سفیر محترم تشکر و قدردانی نمایم. امیدوارم این ارتباط ها بتواند زمینه همکاری مؤثر و سازنده دوجانبه را فراهم آورد.
احتمالاً ترجمه Catechism به عنوان کتاب مرجع بسیار مهم کلیسای کاتولیک و انتشار آن در ایران، برای شنوندگان عزیز تعجب آور به نظر آید. چرا که تلقی عمومی درباره ایران عمدتاً تحت تأثیر تبلیغات ضدایرانی رسانه هاست. اما واقعیت این است که گرایش به شناخت و درک دیگران و خصوصاً ادیان دیگر ریشه در فرهنگ و جامعه ایران دارد. بهترین شاهد آن کتابهای فراوانی است که در این زمینه ها تألیف و ترجمه و منتشر شده است.
شنوندگان محترم اهمیت کتاب Catechism و دشواری و ظرافت ترجمه آن را می دانند و این که انتشار ترجمه آن از متن لاتین به متن انگلیسی به دلیل همین دشواری ها و ظرافت ها چند سالی به طول انجامید. به همین دلیل ترجمه آن به زبانهای مختلف پیوسته توسط روحانیون کاتولیک و با وسواس و دقت فراوان صورت می گرفت اما این نخستین بار است که ترجمه توسط مسلمانان صورت می گیرد.
*******
تمایل به ترجمه فارسی کتاب «تعالیم کلیسای کاتولیک» از وجوه مختلفی قابل بررسی است. این کتاب اگرچه اخیراً منتشر شده اما ترجمه آن به سالیان قبل باز میگردد.
احتمالاً یکی از مهمترین دلائل گرایش فراوان ایرانیان و به ویژه نخبگان آنها به مسائل فلسفی و کلامی است. و اینکه ادیان دیگر در مورد مسائل مختلف مورد ابتلای انسان امروز چه نظرات و دیدگاه هایی دارند. این ویژگی در طول تاریخ پیوسته وجود داشته و وجود خواهد داشت. جهانگردانی که در طی سه چهار قرن گذشته از ایران دیدن کرده اند عموماً به این نکته اشاره داشته اند.
در اینجا می کوشم با اختصار کامل موقعیت فلسفه در ایران امروز را توضیح دهم.
1. فلسفه در ایران امروز عملاً ادامه حضور فلسفه در ایران قدیم است. سنت فلسفی در ایران در هیچ دوره ای قطع نشده است. چه در دوران قبل و چه در دوران بعد از اسلام. اینکه عموماً ابن رشد را آخرین فیلسوف جهان اسلام می دانند، به هیچ عنوان در مورد ایران صادق نیست.
نکته مهم نه ادامه سنت فلسفی بلکه تحول و تکامل اندیشه ها و نظام های فلسفی است. از این دیدگاه فلسفه ابن رشد و ابن سینا بخشی از تاریخ اندیشه های فلسفی است و پس از این دو، مکاتب فلسفی مهمی در ایران ظهور کرده است که مهمترینش «فلسفه اشراق» شیخ اشراق و «حکمت متعالیه» صدرالمتألهین است. دو مکتبی که در طی قرون اخیر فلاسفه و متفکران خود را داشته و هنوز هم سرزنده و فعال و خلاق است.
2. مسئله اصلی استمرار تفکرات فلسفی نیست، مهمتر تأثیر عمیق اندیشه های فلسفی در مباحث کلامی، عرفانی و نیز فقهی و حقوقی است.
مباحث کلامی در کلام شیعی همچون کلام معتزلی آکنده از مباحث عقلی و فلسفی است. متأسفانه مکتب عقلگرای معتزلی در قلمرو اهل سنت به انزوا گرائید و قرنها است که به کلی فراموش شده است. اما اینگونه مباحث در کلام شیعی همچنان زنده و خلاق ماند و حتی باید گفت تحول و تکامل یافت. تا بدانجا که می توان گفت هر مقدار که به زمان معاصر نزدیک می شویم نفوذ و جایگاه این مباحث در کلام شیعی بیشتر میشود این نکته در قلمرو ایران در مقایسه با مناطق شیعه نشین دیگر، به مراتب صحیح تر است.
این سخن به همچنین در مورد مباحث عرفانی و خصوصاً عرفان نظری هم صحیح است. اما نقش اصلی را فلسفه در شکل دادن به بسیاری از مباحث «اصول فقه» بازی کرد. اصول فقه عملاً «منطق فقه» است و اینکه چگونه می باید متون مختلف را فهمید و در مواردی که متنی وجود ندارد چگونه می باید احکام را استنباط کرد.
نقش بزرگ فلسفه در مباحث اصول فقه موجب تعمیق و گسترش مباحث این علم شد و از آنجایی که عموم طالبان علوم دینی ضرورتاً می باید این علم را فراگیرند علم اصول نقشی بزرگ در پرورش فرهنگ دینی ایرانیان ایفا کرد.
3. پس از برخورد جامعه ایران با فرهنگ و تمدن جدید هم فلسفه و هم اصول فقه نقشهای جدیدی یافتند. هدف هر دو دفاع از ایمان و ضوابط دینی بود در کنار آن تحول بخشیدن به خود در پرتو افکار و واقعیتهای جدیدی که به صحنه آمده بود. طبیعتاً این تحولات زمینه را برای پاسخگویی به نیازهای جدید آماده می ساخت.
احتمالاً مقاومت فکری و فرهنگی ایران در برابر جریان های مارکسیستی نمونه خوبی باشد. ایران به دلیل همسایگی با اتحاد شوروی و نیز به دلیل اینکه بخش های مهمی از قلمرو تاریخی خود را در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی به نفع آنان از دست داده بود، پیوسته مورد طمع و فشار آنان بود. شوروی ها که در طی جنگ دوم جهانی شمال غربی ایران را به بهانه جنگ اشغال کرده بودند حتی پس از پایان آن مایل به ترک آن نبودند.
با توجه به چنین واقعیت هایی می توان حدس زد که فشار آنان و طرفداران داخلی شان تا چه مقدار سنگین و نفسگیر بود. بخشی از این فشار، فشار ایدئولوژیکی بود که عمدتاً متوجه جوانان و دانشجویان بود. بدون شک اگر قدت اقناعی فلسفی و کلامی ما نبود نمی توانستیم با چنین تهدیدهایی مقابله کنیم.
4. منطقه خاورمیانه به دلائل مختلف صحنه تحولات فراوان اجتماعی و سیاسی بوده و خواهد بود. در مجموع تفاوتی بزرگ بین منطق تحولات ایران و کشورهای دیگر این منطقه وجود دارد که در فرصتی دیگر باید تحلیل شود.
مهم در اینجا اشارت به این نکته است که ظرفیت و توان فلسفی و فقهی موجود در ایران و میراث ایران را در این میان سهم بزرگی است. این ظرفیت تئوریک است که هم به اعتقادات و گرایشهای فردی ثبات و استقامت می بخشد وهم ساختارهای اجتماعی و دینی را قدرت و قوام می دهد و هم مانع از افراطیگری هایی می شود که متأسفانه هم اکنون در منطقه شاهد هستیم.
بیان دقیق موقعیت فلسفه و کلام در ایران امروز محتاج زمان به مراتب بیشتری است. این موضوع می تواند توسط اساتید و دانشجویان دانشگاه محترم و معتبر گریگوریان مورد تحقیق قرار گیرد و حتی رساله های مختلفی در این باب نوشته شود. بدون شک این جریان می تواند به درک همدلانه متقابل، که هم اکنون سخت بدان نیاز داریم، کمک کند. مطمئناً از چنین ابتکاراتی به گرمی استقبال می کنیم.
3/10/93، برابر با 3 ژانویه 2014
محمد مسجدجامعی