درسهایی که از زلزله ١٣٨٢ بم نگرفتیم

1- حریم گسلهای فعال یک واقعیت است. اين مساله كه در نزديكي گسل شهرك سازي و زندگي آيا منطقي و ايمن است و يا نه، هنوز بحث محافل تخصصي است. شاید این یکی از مهمترین درسهایی باشد که باید از زلزله بم می گرفتیم، ولی ظاهرا نگرفته ایم! پهنه گسله بم و منطقه پیرامونی ان به ویژه در سوی فرادیواره گسل بم، متحمل بیشترین تخریت در جریان زمینلرزه 1382 بم شد. به هر حال به نظر می رسد که هنوز مساله حریم گسل فعال در کشور ما جدی نیست. جدی نبودن در این موضوع معمولا با موضوعات گوناگونی امیخته – گاهی مغلطه!- می شود. اين گفتار كه بعضی از ساختمانها در نزديكي گسلهاي زمينلرزه اي بوده اند كه پس از زلزله هاي مهم - نظير منجيل، ايزميت، نورت ريج و ... - و رخداد گسل زمينلرزه اي سالم مانده اند، و يا اين مساله كه در نزديكي گسل نوع حركت هاي شديد زمين با مناطق دور از گسل متفاوت است و بنابراين با طراحي هاي متفاوت مي توان ساختمان مقاوم ساخت و همچنين اين نكته كه اساسا جاي گسلهاي مهم خيلي واضح و مشخص نيست و بين خود متخصصان علوم زمين بحث زيادي در مورد اثر سطحي گسل وجود دارد و... از مواردي هستند كه در مورد لزوم حفظ حربم ساخت و ساز نسبت به محل گسلهاي فعال مطرح مي شود و به این ترتیب بعضی متخصصان در اصل موضوع تشكيك مي كند. به لحاظ نظری می توان در بدترین شرایط ساختمان یا تاسیساتی ساخت که به هر حالدر مقابل شدید ترین زلزله ها مقاوم باشند. ولی آیا این شرایط ویژه و حدی – با کاربرد فناوری های ویژه و بسیار پر هزینه - را می توان در ساخت و ساز معمول و زندگی عادی مردم و توسعه شهرها و حاشیه آنها نیز رعایت کرد؟! به هر حال با اين نوع بحث ها را نمي توان براي لزوم و مجوز دادن به ساخت و ساز بر روي گسلهاي فعال حجت گرفت. به هر حال در محدوده گسلهاي فعال احتمال در معرض بودن حركتهاي شديد زمين بيشتر است، و علاوه بر آن احتمال گسيختگي مستقيم در اثر گسلش وجود دارد، و همچنين تجربه زمينلرزه بم كه در بخش شرقي شهر بم و در محدوده نزديكتر به گسل، تلفات و خسارت شديد تر بود، لازم است اصل قضيه را زير سوال نبريم. حريم گسل يك واقعيت است و مساله به نحوي جدي است كه در ايالات متحده قانوني به نام اي-پي اكت (به نام يك سناتور امريكايي، آلكوئيست پريولو، كه متخصص زمين شناس بود و قانون حريم گسل را از سناي آمريكا گذراند) براي همين مساله حريم گسل- در ايالت كاليفرنيا- وجود دارد. هرقدر مساله اقتصادي و قيمت زمين در شمال شهرهاي تهران و تبريز توجيه گر ادامه ساخت و سازهاي خطرناك در حريم گسلهاي فعال در اين نواحي باشد، ولي از نظر علمي نميتوان در قبال اين موضوع كوتاه آمد. بايد اهميت حياتي اين مساله همواره گوشزد شود.

2- تلاش همه جانبه برای پيش بيني زلزله زلزله بم زمینلرزه ای بود که با چند پیش لرزه همراه بود. پس از آن بود که فشار زیادی از سوی مردم بم به صورت سوال مطرح شد و آن این بود که چرا با وجود این پیش لرزه ها امکان پیش بینی زلزله اصلی وجود نداشت. شاید در اثر این فضای ایجاد شده و واقعیت زلزله بم بود که تلاشهایی به صورت تاسیس مرکزهای پژوهشی در دانشگاهها و پژوهشگاهها و سازمانهای پژوهشی کشور برای پیش بینی زلزله آغاز شد. اکنون در حال تلاش برای ساماندهی یک شبکه دانش برای پیش بینی زلزله با استفاده از تمام توان دانشی در داخل کشور هستیم. رخداد زلزله هاي كوچك تا متوسط توجه خاص متخصصان را به زلزله هاي مهم و احتمال زلزله خيزي در نواحي با پتانسيل بالاي رخداد لرزه ا ي- به ويژه نبود هاي لرزه اي مهم- بر انگيخته است. از سوي ديگر بعضي از فيزيكدانها به اهميت پديده هاي نجومي، كيهاني و آب و هوا شناختي- نظير دوره هاي خشكسالي و ترسالي مهم- و رابطه احتمالي آنها با رخدادهاي زمينلرزه باور دارند. حتي تغيرات مهم آب و هوا شناختي و پديده هايي نظير خورشيدگرفتگي و ماه گرفتگي را از اتفاقات مي دانند كه مي تواند در پي آن رد رخداد زلزله هاي متوسط تا شديد را در نقاط مختلف زمين دنبال نمود. از سوي ديگر در چند سال اخير اهميت ابرها و تغييرات آنها در تعيين مكان رخداد زلزله هاي شديد مورد توجه گروهي از فيزيكدانان و متخصصات آب و هوا شناسي بوده است. آنچه كه پيشيابي تعييني و قطعي را تا كنون ناممكن ساخته، در دسترس نبودن تمامي اين شواهد و رخدادها و امكان ناپذير بودن مدلسازي با عدم قطعيت كم بوده است. به هر حال، لزوم بررسيهاي بيشتر در چنين زمينه هايي حس مي شود. چراكه به هر حال بعضي رابطه ها بين پديده هاي فيزيكي در زمين ديده شده است. آنچه كه به عنوان دستاورد بشر قابل طرح است پيش يابي احتمالي رخداد زلزله بر اساس آنومالي هاي ياد شده است. هم اكنون رصد چنين آنومالي هایي ادامه دارد.

3- بافت فرسوده باید بازسازی و نوسازی شود درس مهم دیگری که باید از زلزله 1382 بم می گرفتیم ولی نگرفتیم لزوم بازسازی بافت های فرسوده است. متاسفانه بسیاری از بافت های حاشیه نشین جدید به صورت بافت فرسوده جدید در کشور احداث شده یا در حال احداث است! بر اساس گزارش وزیر راه و شهرسازی در 25 شهریور 93، در ایران 56 هزار هکتار بافت فرسوده و 54 هزار هکتار بافت حاشیه نشینی وجود دارد. (جمعا حدود 110 هزار هکتار بافت آسیب پذیر). اگر جمعیت متوسط ساکنان در بافت های آسیب پذیر را در ایران حدود200 تا 300 نفر برآورد کنیم ، جمعیت ساکن در این بافت ها در حدود 22 تا 33 میلیون نفر برآورد می شود که درصدی بالغ 28 تا 42% از کل جمعیت ایران است.. در سال 93 جمعیتی حدود 16.200.000 در استانهای تهران و البرز زندگی می کنند که حدود 13.500.000 از این جمعیت در طی روز در تهران هستند. حدود 37% از جمعیت استانهای تهران و البرز در درون یا نزدیکی پهنه گسله فعال ساکنند (5.985.000 نفر). در خوش بینانه ترین حالت حدود 25% از جمعیت این دو استان در بافت فرسوده زندگی می کنند (حدود 4.100.000 نفر )! بنابراین حدود 62% از جمعیت متراکم ترین پهنه جمعیتی کشور در پهنه با ریسک بالای زلزله (در پهنه گسله یا در بافتهای فرسوده) ساکن هستند (حدود 10.100.000 نفر!) . با توجه به مجموع امکانات و محدودیت های شهر تهران ، سند طرح جامع مصوب برای شهر تهران ، سقف جمعیت پذیری شهر تهران را به 10 و نیم میلیون نفر محدود کرده است. در حالی که طبق ضوابط طرح تفصیلی موجود و براساس اعلام نظر مشاور طرح تفصیلی ،امکان استقرار بیش از 13 میلیون نفر جمعیت در تهران مقدور فرض شده ! در پایان دوره دولت دهم اعلام شد که برای ساخت 4.400.000 (چهار میلیون و چهارصد هزار) واحد مسکن مهر در کشور برنامه ریزی شده که سه میلیون واحد تا پایان این دوره به پایان رسیده است. بنابراین مساحتی که برای ساخت مسکن مهر در کشور در نظر گرفته شده است شامل حدود 53.000 هکتار بافت نوساز (اکثرا حاشیه نشین) جدید خواهد بود که حداقل حدود 6.500.000 نفر (شش و نیم میلیون نفر) و به صورت واقه بینانه تر حدود 10.500.00 نفر (10 و نیم نیلیون نفر) (با فرض سکونت حدود 120 تا 200 نفر در هر هکتار). در این ساختمانها یا ساکن شده و یا به زودی ساکن خواهند شد. با توجه به آسیب پذیری بالایی که از واحد های مسکن مهر به ویژه در زلزله های 1391 ورزقان و 1393 مورموری ایلام مشاهده کرده ایم، حتی اگر دست کم نیمی از این ساخت و سازهای جدید آسیب پذیری بالایی در مقابل خطر زلزله داشته باشند، حدود 26000 هکتار بافت فرسوده جدید به منازل مسکونی کشور اضافه شده و یا در سالهای آینده این اتفاق رخ خواهد افتاد. جمعیت آسیب پذیر ساکن در این بافتهای فرسوده نوساز حدود 3.3 میلیون تا حدود 5.2 میلیون نفر تخمین زده می شود! .

4- برای برنامه های کلان پژوهشی در مورد زمینلرزه ها نیاز به سرمایه گذاری کلان است. سرمایه گذاری کلان برای شناخت زمینلرزه و توسعه فناوری های مربوط به زلزله شناسی و مهندسی زلزله درسی است که از زلزله بم و همه زلزله های مهم دیگر باید می گرفتیم ولی هنوز در کشور ما چنین درسی گرفته نشده است! البته در کشور ترکیه چنین درسی را بعد از زلزله 1999 ایزمیت ترکیه گرفتند و بسیاری از سرمایه گذاری های کلان را آغاز کردند. ولی متاسفانه ما در ایران نتوانستیم مسئوولی را متقاعد به انجام چنین کارهایی انجام دهیم. نمونه ای از این پیشنهاد انجام کارها را که شخصا دنبال کرده ام و هنوز به جایی نرسیده است در اینجا توضیح می دهم. یکی از این تلاشها، کوشش برای استفاده از میکرو زمینلرزه ها و نانو زمینلرزه ها برای پیش بینی زلزله است. با طراحي سنسورهاي ويژه‌ اي ارتعاشات زمين در مقياس‌ هاي بسيار كوچك اندازه گيري شده و از اين اطلاعات براي طراحي مدل ‌هايي براي بررسي رفتار زمين و پيش‌ بيني زمين‌ لرزه‌ هاي بزرگتر احتمالي استفاده مي ‌شود . بسياري از اطلاعاتي كه از زلزله‌هاي بسيار كوچك قبل از به وقوع پيوستن زلزله‌هاي بزرگ ثبت مي‌ شوند ، مورد توجه قرار نمي گيرند و هنگام ثبت زمين لرزه‌ ها عمدتا به رخدادهايي كه از اندازه‌ اي مشخص بزرگتر باشند، توجه مي ‌شود . ايده اين طرح اين است كه اطلاعات زلزله‌ هاي بسيار كوچك مورد توجه قرار بگيرد كه شرط آن نيز در دسترس بودن سنسورهاي نانو است كه بتوانند اين زمين لرزه‌ هاي خفيف را ثبت كنند. اگر اطلاعات اين زلزله‌ها را به طور مستمر و پيوسته ثبت و بررسي كنيم مي ‌توانيم تغييرات رفتار زمين را با توجه به داده ‌هاي اطلاعات اين نانو زمين ‌لرزه‌ ها قبل از رخداد زلزله‌هاي كوچك شناسايي كرده و با الگوبرداري از آن به مدلي براي پيش‌ يابي زلزله دست يابيم. اين روش مستلزم استفاده از سنسورهاي فوق‌العاده دقيقي است كه بتوانند لرزش‌هاي خفيف نانوزمين‌ لرزه‌ ها را ثبت كنند كه تهيه چنين سنسورهايي نيازمند حمايت و اختصاص بودجه كافي است . اين طرح براي اجرا به معاونت علمي و فن‌ آوري رياست جمهوري و در ادامه براي بررسي‌ هاي بيشتر به معاونت پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فن‌ آوري ارائه شده است . چنين طرح ‌هايي در زمينه پيش‌ يابي زلزله بايد به صورت مستمر و وسيع طي چند سال ادامه داشته و نبايد انتظار نتيجه سريع از آنها داشت . پيش ‌بيني مي ‌شود برنامه‌ اي حداقل 10 ساله براي به سرانجام رسيدن استفاده از اين تكنيك نياز است كما اين كه براي فاز اول طرح، برنامه‌ اي دو ساله را پيشنهاد‌ كرده‌ بوديم و با بررسي ‌هاي بيشتر در نظر داريم آن را طي دو برنامه پنج ساله اجرايي كنيم. براي اجراي اين طرح ها نياز به اجراي ٢ برنامه ٥ساله داريم تا بتوانيم اين ايده را عملياتي كنيم. بر همين اساس براي برنامه ٥ساله اول يك برنامه ٢ساله اوليه درنظر گرفته ايم كه نيازمند 3 ميلياردتومان اعتبار است و برنامه ٣ساله پس از آن هم به 9 ميلياردتومان اعتبار نياز دارد. در برنامه ٥ساله دوم كه ما نيازمند تعميم شبكه به كل كشور هستيم و بايد حداقل ١٠٠ ايستگاه لرزه نگاري به تبع آن دركل كشور ايجاد كنيم، به هزينه اي بالغ بر 20 تا 30 ميلياردتومان – با قیمت های امروزی- نياز است. اين روش مستلزم استفاده از سنسورهاي فوق العاده دقيقي است كه بتوانند لرزش هاي خفيف نانوزمين لرزه ها را ثبت كنند كه تهيه چنين سنسورهايي نيازمند حمايت و اختصاص بودجه كافي است، اما متاسفانه ما تاكنون مشمول اين حمايت ها نشده ايم. وي گفت: درحال حاضر براي آن كه بتوانيم كار را جلو ببريم، از حدود يك سال پيش براي اجراي برنامه در شبكه هاي محلي فعاليت خود را آغاز كرده ايم به طوري كه با جلب حمايت هاي محلي، داده هاي محلي را برداشت مي كنيم و آزمون نظري طرح را پيش مي بريم.