آیا فواد معصوم روابط عربستان و عراق را بهبود می بخشد؟

عرفان قانعی فرد
پس از دیدار با سعود الفیصل - وزیر خارجه عربستان و از شاهزادگان سعودی مشهور به میانه‌روی و اعتدال - در فرانسه ، فواد معصوم عازم ریاض است و می خواهد بر لزوم پیشرفت و توسعه روابط مابین عراق و کشورهای همجوار تاکید کند. در اکثر موارد مشهور است که عربستان حامی مالی و عروسک گردان صحنه آشوب های خاورمیانه است اما فواد معصوم اظهار کرد که سعودی در عملیات مقابله با تروریسم عراق را پشتیبانی و همکاری می‌کند و این امر مهمی محسوب می‌شود.
در بررسی تاریخ معاصر عراق، پس از 1920 ، می توان گفت که سخن فواد معصوم صحیح است ؛ اینکه " عراق خواستار بروز مشکل در روابط ایران، عربستان و ترکیه نیست ." زیرا در یک قرن اخیر*، حیات سیاسی عراق و عربستان و روابط فی مابین، فراز و نشیب های زیادی را دیده است.

****
هرچند قبلا در ایام خاندان هاشمی در عراق - در دسامبر 1922 - جنگی با خاندان سعودی در گرفته است و بخشی از خاک عراق در اختیار و تسلط عربستان قرار گرفت و بعدها تنش های ایدئولوژیک پس از فروپاشی سیستم شاهنشاهی در عراق تا ایامی که حزب بعث وارد سیاست عراق شد بازهم تنش ها ادامه یافت و حتی ایامی بعثی ها با یمن جنوبی هم پیمان بودند و عربستان هم همیشه از ترویج و گسترش بعث در میان کشورهای عربی ممانعت ایجاد می کرد. عراق به سمت شوروی متمایل بود ، دورانی که بیشتر عربستان خواهان توسعه رابطه با شاه ایران بود. اما انقلاب ایران، معادله های سیاسی منطقه را بهم ریخت.
در دوران پس از انقلاب ایران ، سیاست عربستان درباره ایران و عراق همواره تحولات و فراز و نشیب های زیادی به خود دیده است. در اکثر رسانه ها و یا کتاب های تاریخی هم آمده است که در جنگ عراق با ایران هم ، حمایت های مالی - امنیتی - لجستیکی عربستان به عراق در حدود ۳۰ میلیارد دلار بود و علاوه بر تسلیحات نظامی، کمک های امنیتی هم در خط جبهه علیه ایران داشت و بعدها هم وام بدون‌بهره به ارزش ۲۰ میلیارد دلار به عراق پرداخت‌ کرده است و یا در ساخت راکتور اتمی اوسیراک عراق ، در ژانویه ۱۹۸۱ هزینه را به دولت فرانسه پرداخت کرد. هرچند قبل از انقلاب ایران، سعودی و عراق با هم اختلافات ایدئولوژیکی داشتند اما بهانه صدور انقلاب شیعه گری موجب ترمیم رابطه بغداد-ریاض شد که تا 1991 ادامه داشت. هر چند در ایام بعث، نوعی همسوئی در بین دو سیاست موازی عربستان و عراق مشاهده می شد که ظاهرا تا دوران هجوم صدام به کویت - در اوت 1990 و دو سال پس از پذیرش آتش بس میان ایران و عراق - ادامه داشت. و از آن زمان به بعد، دوران روابط خصمانه عربستان با عراق شروع می شود و عربستان، عراق را تهدید امنیتی نامید و به استقبال پیشنهاد آمریکا رفت که دیک چنی، وزیر دفاع وقت ایالات متحده، خواهان استقرار نیروهای نظامی آمریکا در خاک پادشاهی سعودی بود.
روابط عربستان همواره از ثبات خاصی برخوردار نبوده و در دوران اشغال عراق پس از 2003 هم، عربستان سیاست ها و استراتژی خاص و متغییری را دنبال کرده که بر روی روابط ریاض و بغداد هم تاثیر گزار و گاه تعیین کننده بوده است.
پس از 2003 عربستان به دنبال سهم خواهی در عراق بود و آن روابط متلاطم و متحول شد. از همه امکانات خود بر ضد دولت عراق استفاده کرد. هرچند که سیاست های تنش زای عربستان و آمریکا ( پس از 11 سپتامیر 2001) اندکی ترمیم شد. و چه بسا ریاض از سقوط صدام، خرسند به نظر می رسیدنداما از اینکه ایران، سلطه کامل و نفوذ گسترده بر عراق یافت، تمایل به پذیرش این واقعیت نداشت و همچنان در صدد تغییر روند تحولات عراق و معادلات سیاسی این کشور به نفع خود بود؛ هرچند که شیعیان پس از دوران طولانی سلطه سنی ها، در عراق امور قدرت را در دست گرفته بودند اما سعودی خواهان ادامه حضور سنی ها داشت. هرچند در گیر و دار درگیری‌های خونین و خشونت‌بار مذهبی و فرقه‌ای ؛ گاها بطور تبلیغاتی ( مانند نشست چند تن از روحانیون و مقامات مذهبی شیعه و سنی عراق در جلسه مکه ، اكتبر 2006)خود را خواهان مصالحه میان نیروهای شیعه و سنی نشان می داد اما تمایلی به ماندن شیعیان و کردها در قدرت مرکزی عراق، و ساختار سیاسی فعلی عراق ، نداشته و ندارد. به مصالحه و تفاهم بین سنی‌ها و شیعیان عراق هم باوری ندارد. بلکه به بدنبال تحریک سنی ها در ادامه بحران سیاسی در عراق می باشد.
در این سالها هم عراق، میدان رقابت های سیاسی - مذهبی بوده که گاه به نزاع های قومی - فرقه ای - مذهبی هم کشبده شده و نام عربستان به عنوان یکی از بازیگران منطقه ای مطرح و خواهان جایگاه، سهم و نفوذ منطقه ای بشتر در تحولات خاورمیانه بوده که بستر بسیاری از این اختلافات و نزاغ ها را فراهم کرده است.
مدتها عربستان به منبع اصلی تامین و حمایت مالی و معنوی از شورشی ها و سلفی ها ، جهادی ها، نیروهای وابسته به القاعده و ... در عراق و همکاری دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی عربستان با این نیروها و انتقال اسلام گرایان افراطی از کشورهای مختلف به عراق تبدیل شد تا در میان افزایش بی ثباتی ساسی امنیتی در عراق به ترویج ایران هراسی و شیعه هراسی هم بپردازد و همانا در گزارش کمیته مطالعاتی عراق (بیکر ـ همیلتون) که بر ضرورت تغییر استراتژی امریکا در عراق و تعامل با ایران اشاره داشت ، به اثر انگشت و نقش مخرب و منفی افراد اعزامی از عربستان اشاره شد و نیز برخی از مقامات امریکایی از حمایت مالی و عدم کنترل مرز عربستان - عراق و تحرکات آشکار و پنهان علیه شیعیان و خلق آشوب در برخی استان‌های سنی‌نشین ، نقدهایی علیه ریاض مطرح کردند. گرچه احتمالا جمعیتی بین 19-15% شیعه ، جمعیت عربستان را تشکیل می دهند که در نزدیکی مرزهای جنوبی عربستان با یمن زندگی می کنند.
مدتها قبل - ژوئیه 2009 - بود که رسانه های عربستان سعودی از ساخت دیوار فنسی در مرزهای شمالی این کشور با عراق به امتداد 900 کیلومتر با هدف آنچه مقابله با قاچاق و عوامل نفوذی خوانده شده، خبر دادند. و ملک عبدالله، پادشاه عربستان ، ساخت نخستین مرحله از این طرح را اعلام کرد که این پروژه شامل پنج لایه فنس و برج های دیده بانی، دوربین‌های دید در شب و رادار بود (شامل هشت مرکز کنترل و فرمان، 3 جوخه و 38 گیت جلو و عقب، 78 برج نظارت، 10 ماشین نظارتی و یک میلیون و 450 هزار متر شبکه فیبری و 50 رادار) و بعد عربستان 30 هزار نیرو به مرزهای خود با عراق فرستاد.. و چندی بعد هم به ظاهر و به طور صوری موافقت کرد تا درصدی از بدهی های چند میلیارد دلاری عراق به عربستان را هم نادیده بگیرد. هنوز مدتی نگذشته بود که یک روحاني وهابي به آيت‌الله سيستاني مرجع شيعه توهین کرد و بازهم رابطه ميان رياض و بغداد را متشنج كرد که مام جلال و بعدها هم معاونش - عادل عبدالمهدي - مداخله کردند و تا حدی موضوع ايجاد تفرقه و خصومت و ايجاد شعله‌هاي آشوب در عراق و عربستان را حل و فصل کرد.
اندکی بعد در حالی که ملک عبدالله در نشست شرم‌الشیخ، از دیدن نوری مالکی، عتاب داشت اما تا حدی رفتار و سیاست های خود در قبال عراق را تغییر داد. اما همچنان افزایش جایگاه سنی ها در عراق را رمز ثبات سیاسی امنیتی و ایجاد تفاهم میان نیروهای سیاسی می داند و پس از عقد قرارداد تسلیحاتی آمریکا و عربستان، بنا به تاثیر آمریکا، عربستان سعی کرد تا سفارت خود در بغداد را بازگشایی کند. و این آغاز روابط دیپلماتیک، به معنی پذیرش ضمن حاکمیت شیعیان در هرم قدرت کشور همسایه خود - کشوری عربی با هویت عربی و اسلامی - است. که لاجرم رهاوردش پذیرش تعامل میان سنی ها و شیعیان و کردهای عراق است که عربستان دارای سیاست سنتی و محافظه‌كارانه، نمی تواند یکی از آنان را از ساختار سیاسی عراق فعلی، حذف کند. گرچه عراق از سال 2009 میلادی عراق - پس از سال ها - سفیر خود را به ریاض اعزام و از ژانویه سال 2012 ریاض یک سفیر غیرمقیم در بغداد تعیین کرد.
عراق در ایام نزاع سیاسی و عدم ثبات وضعیت سوریه، همواره خواهان سقوط اسد بود و از اینکه ایران و عراق یک تصمیم را اتخاذ کرده اند، همیشه نسبت به سیاست این دو کشور، نگرانی خود را ابراز داشته و از حمایت مالی نیروهای شورشی هم رویگران نبوده است . و در این میان هم توانست در میان نیروهای داخل عراق، با میانجی گری دبی و قطر ، مسعود بارزانی را به این وعده که هر گاه اعلام استقلال کردستان را اعلام کرد از وی حمایت می کنند، در حالی که هرگز ریاض خواهان تجزیه عراق نبوده و نیست. اما بهرحال بارزانی را به همکاری با سنی ها تشویق کردند. و بعد با وجود اطلاع از احتمال تیره تر شدن روابط با بغداد، بر سفر معاون تحت تعقیب رییس جمهوری عراق - به اتهام دست داشتن در عملیات تروریستی از سوی دستگاه قضایی - به عربستان پای فشردند و مسعود بارزانی هم برخلاف قانون مرکزی عراق , و در اقدامی علیه امنیت ملی عراق، طارق الهاشمی را فراری داد و سعود الفیصل" وزیر خارجه سعودی از وی استقبال کرد. اقدام نابخردانه هاشمی و بارزانی، موجب بروز بحران و تشنج جدیدی در روابط ریاض - بغداد شد اما زمینه براندازی و تضعیف نوری مالکی از همان ایام آغاز شد. زیرا بنا به تنگ نظری سیاسی شان معتقد بودند که نزدیکی دولت مالکی به جمهوری اسلامی ایران، برای ریاض قابل قبول نیست. زیرا سیاست سعودی در سوریه هم با شکست روبرو شده و مالکی هم حامی بشار اسد بود. و مسعود بارزانی هم در این دو سیاست غوغا سالارانه، همکار و همراه جانبدار سعودی بود. نوري المالكي هم در دوران نخست وزير ی اش - در 14 آپريل 2008 - در ديداري كه با ژنرال پترائوس فرمانده نيروهاي آمريكايي در عراق و رايان كروكر، سفير وقت آمريكا در عراق داشته، همسايگان خود از جمله عربستان را به ايجاد نا امني و خشونت و بي ثباتي عراق و دخالت در امور سياسي، نظامي و مالي متهم نمود. حتی بیان کرده بود که " عربستان در توطئه برکناری او از قدرت و ایجاد ناامنی در عراق با اعزام تروریست و ترویج فرهنگ خشونت است و تنها کشوری که عراق در منطقه با آن مشکل دارد، عربستان سعودی است" و...گرچه در همان 18 اکتبر 2004 بود که از سوی ملک عبدالله طرح امنیتی به آمریکایی ها ارائه شد مبنی بر ایجاد یک نیروی عرب ـ اسلامی برای کمک به امنیت عراق اما مورد قبول واقغ نشد.
در 5 شنبه 10 فروردین 1391 اجلاس سران عرب در بغداد به ریاست جلال طالبانی برگزار شد و رئیس جمهور عراق برگزاری را پیام مهمی برای احیای نقش محوری عراق در خاورمیانه و جهان عرب دانست. و در این میان بارزانی و عربستان مخالف برگزاری این جلسه بودند. حسن دانایی‌فر، سفیر ایران در عراق به همراه دیگر سفیران غیرعرب مقیم بغداد به دعوت وزیر خارجه و رییس‌جمهور عراق در اجلاس سران شرکت کردند و عاقبت عربستان به اعزام یک نماینده بسنده کرد. بغداد قبلا با میزبانی اعضای اتحادیه عرب ، دوبار شاهد برگزاری اجلاس‌های اتحادیه عرب در سال‌های 1978 و 1990 بوده و برگزاری موفقیت‌آمیز این اجلاس برای کشور عراق از اهمیت قابل توجهی برخوردار بود. و هدف آن اجلاس را مام جلال چنین عنوان کرد که عراق را مجددا به صحنه سیاسی منطقه و جهان عرب بازمی گرداند. اما تحرکات علنی قطر و عربستان و همکار داخلی خود در کردستان شمالی ، یعنی حزب مسعود بارزانی و دستگاه امنیتی - رسانه ای اش، موجب حذف مالکی و سلب اعتماد از وی شد. حتی مشهور است که پادشاه عربستان گفته " هرگز با عراق آشتی نخواهد کرد و تا زمانی که دولت مالکی روی کار باشد، روابطی با این کشور برقرار نخواهد کرد".
****
در این روزها دو کشور حوزه خاورمیانه عراق و سوریه را می توان بحران زده و بی ثبات نام نهاد که عربستان به عنوان یک بازیگر سیاسی در منطقه، نقش مهم و اساسی در خلق این بحران داشته است با این منظور که احتمالا تاثیرات بهار عربی را در محیط عربستان خنثی کند. اما ظاهرا با نگاهی به عدم موفقیت سیاست عربستان در قبال عراق و رشد ضدیت با عربستان میان افکار عمومی مردم عراق و اینکه نقش عربستان در توطئه و کشتار و ترور علنی شده؛ زمینه ای فراهم شده تا عربستان ، تشکیل دولت جدید را فرصت مناسبی بداند تا بتواند به از سر گیری روابط خود با عراق تجدید نظر کند و روابط متلاطم و بی ثبات و بی سود گذشته را ترمیم و تغییر دهد و رویکردی مثبت را دنبال کند.
و عاقبت برای عربستان هم مشخص شد که داعش سودی برای موفقیت امنیتی ریاض در کسب دستاورد سیاسی در عراق ندارد. و ناچار باید به تحولات حدید در عراق گردن نهد و چه بسا داعش هم نوعی تهدید علیه موقعیت سنی های عراق باشد که همواره سعودی وانمود می کند که حامی واقعی انان است. و یا به مرزهای عربستان هم رسوخ کند و بدان سبب عربستان به کمک امنیتی عراق نیاز خواهد داشت زیرا در غیر این صورت نظام سیاسی این کشور را تهدید خواهد کرد. و در اینجا سخن ابراهیم جعفری مطرح می شود که گفت " عراق و عربستان اهداف مشترک داعش هستند و مشترکاتي که بين ماست باعث ميشود تا تروريست ها چشم به کشورهاي ما بيندازند و با عمليات تروريستي به جان مردم ما مي افتند و ما بايد با آنها مقابله کنيم.".
تلاش های العبادی و نیز سفر فواد معصوم برای ترمیم و بهبود روابط خارجی با عربستان است که عربستان هم به عنوان کشوری مهم در منطقه ، حاضر به پذیرش عراق جدید باشد و رابطه ای گسترده و دوستانه توام با احترام متقابل و همزیستی مسالمت آمیز و حسن همچوار در بین هر دو شکل گیرد. با توجه به اینکه اکثر کارشناسان سیاسی - امنیتی معتقدند که میان عربستان و عراق، چندان مشکل بنیادی وجود ندارد.
امروز رئیس جمهور کرد عراق وارد عربستان می شود در حالی که این کشور بارها تلاش کرد کردها را در کنار سنی ها قرار دهد تا با جبهه ای واحد علیه شیعیان موضع گیری کنند اما در این زمینه موفق نبود. بهرحال بیش از 180 کرسی در پارلمان و نیز نخست وزیری عراق در اختیار شعیان است و ریاست جمهور هم کرد است بنابراین استقبال عربستان از فواد معصوم به معنی تجدید نظر در سیاست و دیپلماسی جدید عربستان هم معنی می شود که سیر آرام و منطقی گسترش روابط طی شود. و بروز مشکل بین بغداد - ریاض هم چندان برای واشنگتن قابل قبول نیست. به طور ظاهری و یا تنها برای آرامش افکار عمومی باشد، عربستان فعلا حرکت ها و شیوه های افراطی علیه شیعیان عراق را متوقف خواهد کرد که آن را شاید بتوان موفقیت سیاست مذاکره و دیپلماسی اوباما در حل مشکل منطقه دانست که تنش های میان عراق و عربستان کاهش یابد. تا دیگر عربستان بزرگترین چالش و پیچیده ترین مشکل برای سیاستمداران عراق به شمار نیاید. و همانا حفظ مصلحت و امنیت، در داشتن روابط سالم است و در قهر عربستان با عراق هم سودی برای ریاض بدست نمی آید و متضرر خواهد شد.

____________________________
* پاورقی : پادشاهی عربستان سعودی در سال ۱۹۳۲ توسط ملک عبدالعزیز بن سعود پایه‌گذاری شد که از سال ۱۹۰۲ با تصرف ریاض، ملک خصوصی آل سعود، توسط ملک عبدالعزیز آغاز شد و امروزه هم نوع فرمانروایی در این کشور به صورت پادشاهی در دست خاندان آل سعود و عربستان سعودی هم کلا یک سلطنت مطلقه است. و عراق هم عراق در سال ۱۲۹۸ (۱۹۱۹) به سرپرستی بریتانیا درآمد و در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) استقلال یافت.

پژوهشگر تاریخ معاصر

4949