گزارشی از خرید و فروش فیش حج/ اندازه بازار فیش های حج چقدر است؟

ريحانه ياسيني: پیرزنی که در روستایی دور افتاده در سیستان زندگی می­ کند یا مرد میان­سالی که در منطقه شمالی تهران خانه­ای دارد، هر دو احتمالاً در سراسر عمر خود تنها یک­بار در یک مقام قرار می­ گیرند. هر دو در مراسم حج و در پوشش زائران لباسی یک شکل و نیتی یکسان دارند. دومین بار نیز زمانی آنها در مقامی برابر جای می­ گیرند که از شهرهای خودشان و با کدهای تلفن شهرستانی با دفتری تماس می گیرند که قرار است آنان را به سفرخانه خدا بفرستد. تماس با هر کد شهرستانی به دفتری حوالی میدان انقلاب تهران وصل می­شود. این دفتر بیش از ده خط تلفن دارد و چندین خانم در آن­جا به نیابت از تمام آنچه شعب شهرستان نامیده می­ شود کار مشتریان را راه می­ اندازند. مشتریانی که برای خرید یا فروش فیش حج متوسل به این دفتر واسطه­ ای شده ­اند.

سیستم کاری دقیق و حساب شده است؛ هر خانم در حالی که گاهی صدایش میان زنگ ­های مکرر دیگر تلفن­ ها قطع می­ شود اطلاعات مشتری را یادداشت می ­کند. منشی­ های تلفنی ظاهراً از تمام مسائل بی ­اطلاع هستند و پس از ثبت اطلاعات اولیه درباره­ ی خرید یا فروش فیش، ادامه ­ی کار را به کارشناسی که یکی دو روز بعد با مشتری تماس می­ گیرد واگذار می­ کنند. افرادی که به عنوان کارشناس در این دفتر مشغولند، وظیفه دارند برای فیش­ های فروشی با قیمت توافقی مشتری مناسب پیدا کنند و بالعکس. کارشناس فروش به فردی که دنبال خریدار برای فیش 500 تومانی عمره­ی خود به نوبت تشرف می­گردد، می ­گوید:«نهایت قیمت خرید 2 میلیون و 200  است. این قیمت برای فیش شما با سود بانکی آن است. فردا ظهر همین­ جا قرار می­گذاریم و بعد دفترخانه می­رویم تا کارهای تنظیم سند و انتقال را انجام دهیم. پول را هم نقداً همان موقع پرداخت می­کنیم.»

این دفتر از معامله­ای که بین خریدار و فروشنده تنظیم می ­کند سود مستقیمی نمی­ برد چرا که کارشناس خرید به فردی که خواهان فیش است می­گوید:«قیمت پرداختی شما برای موعد امسال 2 میلیون و 200 است و پول را که پرداخت کنید یک فیش بدون سود بانکی تحویل می­ گیرید.» بعضی مراکز دلالی در این بازار معنوی فیش حج را به قیمتی بیش­تر از خرید اولیه با لحاظ کردن سود خودشان انتقال می­دهند اما آن­چه این دفتر شاخص به دست می­ آورد همان سود بانکی است که طی چند سال به قیمت خرید فیش اولیه تعلق گرفته. این میزان سود در سال 93 به ازای فیش­هایی که معمولاً برای سال­های 86 و 87 باشد بیش از 500 هزار تومان می­ شود.

سود 500 هزار تومانی برای هر معامله تنها مربوط به عمره و در روزهای رکود بازار است، یعنی زمانی که تب و تاب مسافران برای رسیدن به حج واجب فروکش کرده. به همین خاطر دفاتر دلالی که می­ خواهند بازار را در چند ماهِ مانده به رسیدن زمان دور جدید حج عمره از دست ندهند، به شگردهای تبلیغاتی مختلفی دست می­زنند. کنار خروجی متروی تهران میان تراکت­هایی که صبح­ها بر روی مسافران می­بارند و شب­ها فرش کوچه شده­اند، چند روزی است آگهی خرید و فروش فیش حج همان دفتر معروف حضوری همیشگی دارد. تراکتی که با شماره تماس­ها و کدهای مختلف و یک شعار خلاقانه از دیگر تبلیغات متمایز می­شود:«با معرفی یک خریدار یا فروشنده واقعی 100 هزار تومان پاداش بگیرید.»

 این تراکت در خروجی­ ایستگاه ­های بعد از انقلاب نیز تا خیابان آزادی در مقابل سازمان حج و زیارت پخش می­ گردد. تا آن­جا که حاج­ علی، دلالی دیگر می­ گوید:«تبلیغ معروف آن­ها خیابان حج و زیارت را هم قُرق کرده.» او خود را واسطه­ ای قانونی می­ داند که بر خلاف رقیب در اینترنت هم نام و نشان­اش موجود است:«این دفتر برای آقایی است که امکانات مادی زیادی دارد. بازار هدف­اش افرادی هستند که اینترنت ندارند و اطلاعات­شان پایین است و برای همین فقط تراکت پخش می­کند. این­ها از جهل مردم استفاده می­ کنند.» انتقال فیش­ های مختلف طبق اعلام سازمان حج و زیارت شرایط خاصی دارد و صرفاً بین افراد خانواده ممکن است. اما فیش­ هایی که دلالان خرید و فروش می­ کنند بدون رعایت این شرایط در نهایت مهر تأیید سازمان حج را هم به خود می­ گیرد. حاج علی درباره­ی کار رقیب­اش می­ گوید:« با چند دفتر اسناد رسمی هماهنگ است و آن­جا به راحتی کارش را راه می­ اندازند. در داخل سازمان هم افرادی هستند که چون برای آن­ها عوایدی دارد با او کنار می ­آیند. خط­ های دفاتر شهرستان هم همه روی تهران دایورت هستند و در شهرای دیگر هم باز فقط با چند نفر خاص در دفترهای اسناد هماهنگ می­کند.»

 انتقال فیش حج تنها در صورتی که اولویت سفر آن مربوط به همان سال جاری باشد امکان پذیر است، اما حاج علی خودش فیش حج واجب مهرماه سال 86 را که نوبت آن به 7،8 سال دیگر می­ رسد، 12 میلیون معامله می­ کند. اشخاص و مراکز بسیاری در این بازار به صورت فردی یا سازمان­دهی شده مشغولند که به راحتی نمی­توان سر از کار آن­ها درآورد و فعالیت خود را قانونی می­ دانند. کاسبی آن­ها بعد از عید نوروز و هنگام باز شدن سایت ثبت نام حج واجب سکه می­ شود و فیش ­های فروشندگان را تا 18 میلیون می­ خرند. سال گذشته در اخبار رسمی آمده بود بعضی فیش­ها تا 30، 40 میلیون نیز معامله شده. فعالان رسمی و غیررسمی اعتقاد دارند این فقط اشتباه خبری است و چنین چیزی هیچ وقت امکان نداشته. آن­ها می­ گویند یا خبرنگاران به اشتباه هزینه­ ی کاروان­ را نیز روی مبلغ فیش حساب کرده ­اند، یا جو رسانه­ ای برنامه ­ریزی شده­ ای بوده است.  سازمان حج و زیارت نیز همیشه نسبت به غیرقانونی بودن این­جور واسطه­ گری­ ها هشدار داده اما فراتر از این گامی برنداشته است.

ارديبهشت ماه 92، غلامرضا رضايي، معاون حج سازمان حج و زيارت به ایلنا گفته بود: «تمام اين بنگاه هايي که اقدام به نصب تابلو، بنر، پلاکارد و نشر اطلاعيه و اعلاميه مي­ کنند، همه کلاهبردار هستند. زورمان نرسيده جلوی اين بنگاه هاي غيرقانوني را بگيريم. به صرف اينکه برخي جلوی در سازمان حج وزيارت اقدام به خريد و فروش فيش حج مي کنند مردم نيايند فکر کنند که چون اين افراد نزديک سازمان اقدام به اين کار مي­کنند کارشان قانوني است زيرا ما زورمان نرسيده جلوی اين­ها را بگيريم يعني راهکار قانوني براي مقابله با اين کلاهبردارها را هنوز پيدا نکرده­ايم.»

گزارش­های میدانی نشان می­ دهد پیرزن­ها و پیرمرد­های زیادی حاضرند دارایی مختصر زندگی خود را تقدیم دلالان کنند تا آرزوی لباس سفید احرام به دل­شان نماند، وراث زیادی آنچه برایشان به ارث رسیده فیش ­های حجی بوده که می­ خواهند هرچه سریع­تر با بالاترین قیمت بفروشند و افراد زیادی هم استطاعت مالی خود را وقتی نوبت حج­شان می­رسد از دست داده­اند. تمام این­ها شاید یک روز وقتی از مترو خارج می­ شوند یا به گوشه­ی خیابانی نگاه می­کنند چشم­شان به یک کاغذ تبلیغاتی بیفتد و با انتخاب ساده ­ترین راه به هیچ قانون دیگری فکر نکنند. شاید بالاخره زمانی بیاید که بازوی سازمان حج و زیارت ورزیده شود و زورش به خلاف­کاران روبروی ساختمان خودش برسد.

3535