مهدی امیری: پيشروي داعش در عراق بار ديگر اين كشور را در كانون توجهات جهاني قرارداد. نگراني از استيلاي احتمالي داعش در اين كشور با واكنش بسياري از دولت‌هایی مواجه شد كه نسبت به تبديل عراق به پايگاهي براي فعاليت تروريستها بيمناك بودند. در اين ميان برخي كشورها علاوه بر اتخاذ مواضع اعلامي و ابراز رسمي نگراني از تحولات عراق، مايل بوده‌اند تا از طريق حمايت عملي از دولت نوري مالكي نسبت به تحركات داعش واكنش نشان دهند. از جمله اين كشورها می‌توان به روسيه اشاره كرد. آن طور كه رسانه‌های بین‌المللی گزارش داده‌اند تعدادي از مشاوران نظامي روس وارد بغداد شده‌اند تا نيروي هوايي عراق را در به‌کارگیری جنگنده‌های سوخو آموزش دهند. وزارت دفاع روسیه پیش‌تر از تحويل جنگنده‌های سوخو به ارتش عراق خبر داده بود. از سوي ديگر رئیس‌جمهور روسیه نيز در تماس تلفنی با نخست‌وزیر عراق، قول داده بود كه بغداد را در مبارزه با تروریستها حمایت کند.
حال اين سؤال مطرح است كه در شرايطي كه بسياري از دولت‌ها به دليل ترس از گرفتار شدن در بحران عراق از ورود به مسايل اين كشور احتراز می‌کنند، دولت‌مردان روس بر اساس كدام محرکه‌ها و مؤلفه‌ها سياست متفاوتي را در پیش‌گرفته‌اند. طبعاً تمايل به حمايت عملي از دولت نوري مالكي براي مبارزه با داعش ناشي از مجموعه ملاحظات و انگیزه‌هایی است كه مسكو را نسبت به نقش‌آفرینی در تحولات جاري عراق ترغيب می‌کند. به طور كلي می‌توان تمايل مسكو به حضور در عراق را بر اساس ملاحظات ذيل توضيح داد:
1- تمايل به ايفاي نقش فعال در خاورميانه
روسيه در سال‌های اخير نشان داده است كه تمايل فزاینده‌ای به حضور در ترتيبات و معادلات خاورميانه دارد. نقش‌آفرینی فعال در سوريه از جمله مهم‌ترین مصاديق اين ادعاست. حضور بی‌سابقه هیئت‌های سياسي و نظامي روسيه و از جمله وزراي خارجه و دفاع اين كشور در مصر طي یک سال اخير نيز كارشناسان را نسبت به باز تعريف منطقه خاورميانه در صورت‌بندی اولویت‌های سياست خارجي مسكو متقاعد كرده است. اين سياست البته بخشي از راهبرد كلي روسيه براي بازيابي موقعيت خود به عنوان يك بازيگر موثر و مهم جهاني است كه به ویژه در دوران زمامداري مجدد ولاديمير پوتين در دستور كار قرار گرفته است. اين راهبرد متضمن حضور اثرگذار روسيه در حوزه‌ها و مناطق مهم ژئوپوليتيك جهاني است. طبعاً حساسيت و اهميت بالاي منطقه خاورميانه در محاسبات و معادلات بین‌المللی حضور مسكو در ترتيبات و به ویژه فرايندهاي بحراني عراق به عنوان يكي از مهم‌ترین بازيگران اين منطقه را توجيه می‌کند. نقش‌آفرینی در بحران جاري عراق نيز با ملاحظات كلان مسكو براي تبديل شدن به يك بازيگر اثرگذار در مسايل خاورميانه تناسب و تلازم دارد.
2- رقابت ژئوپليتيكي با غرب
بخشي از الگوي رفتاري حاكم بر مناسبات روسيه با غرب در دوره پسا جنگ سرد بر مبناي رقابت ژئوپليتيكي آن‌ها در حوزه‌ها و مناطق مختلف قابل توضيح است. دو طرف در مناطق و كشورهاي مختلفي از آسيا تا افريقا و از اروپا تا امريكاي لاتين با يكديگر رقابت و هماوردي دارند. بدين ترتيب بخشي از اهداف سياست خارجي دو طرف بر مبناي بهبود موقعيت خود در اين رقابت از طريق توسعه نفوذ در كشورهاي مختلف طراحي می‌شود. درحالی‌که مقامات روس طرح‌های بلند پروازانه اي نظير گسترش ناتو به شرق و يا دخالت در مسايل اوكراين را در راستاي تمايل غرب به كسب برتري در رقابت ژئوپليتيكي با مسكو ارزيابي می‌کنند، در تلاش‌اند تا با توسعه نفوذ در كشورهايي چون عراق به بهبود و ارتقا موقعيت خود در اين رقابت بپردازند. به گفته ادوارد كلدبرگ استاد اقتصاد سياسي بین‌الملل در كالج باروچ دانشگاه سيتي در نيويورك دولت پوتين به دنبال استفاده از هر فرصتي است تا به آمریکایی‌ها نشان دهد كه قدرتي است كه می‌تواند در بازی‌های ژئوپليتيكي ايفاي نقش كند و بحران جاري عراق نيز فرصتي در همين رابطه به حساب می‌آید.
3- بهره‌گیری از خلاء خروج نظامي امريكا
برخي اعتقاد دارند كه روسيه تمايل دارد تا پس از اجراي استراتژي خروج نظامي امريكا از عراق از خلا ناشي از اين راهبرد استفاده كرده و حضورش در اين كشور را تحقق بخشد. بدين ترتيب مسكو قادر خواهد بود تا پس از سال‌ها دخالت واشنگتن در امور سياسي و نظامي عراق، خود را وارد ميدان كرده و به عنوان يكي از بازيگران اثرگذار در عراق به ايفاي نقش بپردازد. در اين ميان تحركات داعش و تعلل امريكا در ارائه كمك موثر به بغداد براي مقابله با تروريستها فرصت مغتنمي را براي اين حضور فراهم كرده است كه مسكو مايل به غفلت از آن نيست.
4- ائتلاف‌سازی و خلق متحدان جديد
دولت‌های بحران‌زده معمولاً از کمک‌ها و حمایت‌های خارجي براي مقابله با بحران استقبال می‌کنند تا مانع از زوال خويش شوند. اين روند درعین‌حال به بازيگران حامي فرصت می‌دهد تا در آينده روابط نزدیک‌تری را با آن دولت‌ها پي ريزي نمايند. چنانچه کمک‌های ارائه‌شده در سطح مقابله موثر با يك تهديد فوري امنيتي باشد در آينده حتي می‌تواند به شكلي گيري نوعي ائتلاف ميان آن‌ها بينجامد. در جريان بحران سوريه مقامات مسكو در عمل حمايت موثري را از دولت بشار اسد به عمل آوردند و از اين طريق به طور فزاینده‌ای پيوندهاي استراتژيك مسكو با دمشق را توسعه دادند. بحران سوريه فرصتي را براي روسيه فراهم كرد تا اين كشور را به متحد استراتژيك خود در خاورميانه تبديل كند. روس‌ها با بهره‌گیری از اين تجربه موفق ممكن است به دنبال تكرار فیلم‌نامه‌ای متحد سازي در جريان بحران عراق باشند. حمايت روسيه از دولت نوري مالكي در شرايطي كه برخي طرف‌ها نظير امريكا خواستار كنار رفتن وي از قدرت شده‌اند می‌تواند به تسريع اين فرايند منجر شود.
5- جلوگيري از تقويت افراط‌گرایی در داخل و مناطق جنوبي
روسيه خود سال‌هاست كه گرفتار آسیب‌های امنيتي ناشي از تحركات افراط‌گرایان در داخل و مناطق پيراموني است. تندروهاي مناطق قفقاز شمالي و جنوبي با تروريستهاي تكفيري و سلفي پيوندهاي عقيدتي دارند و به ویژه در سال‌های اخير با حمايت آن‌ها موفق به انجام اقدامات تروريستي در مناطق مختلف روسيه شده‌اند. از سوي ديگر ثابت شده است كه برخي نيروهاي چچني و به طور كلي قفقازي در داعش عضويت دارند و براي تسلط بر عراق در حال مبارزه هستند. اين امر تهديد امنيتي مهمي را متوجه روسيه می‌کند. از اين منظر تسلط داعش بر تمام يا بخشي از عراق می‌تواند موقعيت افراط‌گرایان قفقازي را بهبود بخشد. به همين دليل مسكو نمی‌تواند نسبت به تحركات داعش در عراق بيتفاوت باشد و مايل به حمايت از دولت مالكي براي مقابله با تروريستهاست.
6- تلاش براي حفظ يكپارچگي عراق
يكي از پيامدهاي بحران اخير عراق مطرح‌شدن بحث استقلال كردستان اين كشور است. گرايش به استقلال اين منطقه ریشه‌ای قومي دارد و اين مسئله نگراني روسيه را كه خود داراي گروه‌های قومي جدایی‌طلب در مناطق جنوبي است بر می‌انگیزد. هر چند روسيه با بهره‌گیری از همين اهرم زمينه جدايي كريمه از اوكراين و انضمام آن به قلمرو خويش را فراهم كرد، اما مايل است كه مدل كريمه يك "استثنا" باقي بماند و به الگويي براي ديگر مناطق قومي جدایی‌طلب از جمله كردستان عراق تبديل نشود و زمينه تعميم آن به ساير مناطق فراهم نگردد. بر اين اساس روسيه از طريق حمايت از دولت مركزي عراق و ممانعت از تضعيف آن توسط تروريستها تلاش می‌کند تا عراق را يكپارچه نگه داشته و از تجزيه آن جلوگيري نمايد.
7- حفظ منافع اقتصادي
روسيه در عراق داراي منافع اقتصادي است. اين كشور به ویژه سرمایه‌گذاری‌هایی را در حوزه‌های نفتي عراق به عمل آورده است. از جمله در مارس گذشته شركت لاك اويل روسيه استخراج نفت در دومين حوزه نفتي بزرگ عراق را آغاز كرد. رابرت فريدمن استاد علوم سياسي در دانشگاه جان هاپكينز با اشاره به اين واقعيت می‌نویسد "اگر خليفه داعشي در عراق پيروز شود روسيه بايد سرمایه‌گذاری‌های نفتي خود در اين كشور را فراموش كند." از این رو تلاش براي حفظ منافع اقتصادي يكي ديگر از انگیزه‌های روس‌ها براي دخالت در بحران اخير عراق است.
مجموعه اين ملاحظات، مقامات روس را نسبت به واكنش عملي در قبال بحران اخير عراق متقاعد كرده است. پايداري اين ملاحظات می‌تواند نقش روسيه در بحران عراق را در آينده افزايش دهد.
30849
نظر شما