امیر حسن‌زاده* :هر سال با نزديك شدن به ماه مبارك رمضان مسئله رويت هلال ماه از اهميت ويژه اي نزد عموم برخوردار و سوال‌هایي در ذهن هر علاقمندي مطرح مي شود. در اين مطلب سعي داريم با بیان مبانی علمی رویت هلال به بررسی وضعیت رویت پذیری هلال رمضان امسال بپردازیم.
آغاز ماه قمری
از نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می شود که ماه نو )مقارنه ماه و خورشيد) نامیده می‌شود. در اين حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه کمی از خورشید فاصله می گیرد و به صورت هلال شامگاهي ديده مي شود. به فاصله زماني بين دو ماه نو متوالي دوره تناوب هلالي گفته مي شود كه به طور ميانگين ۲۹.۵۳ روز است و طول متوسط يك ماه قمري مي باشد. از آنجا كه طول ماه در تقويم نمي تواند عدد غير صحيح باشد بنابراين هر ماه در تقويم قمري ۲۹ يا ۳۰ روز است.
شرح عکس:فازهاي مختلف ماه
مطابق حكم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهم ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده و فردا، روز اول ماه بعد است، ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رويت نشد ماه سی روزه است. آنچه در اينجا اهميت دارد، پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه در روز بیست‌ونهم و رويت آن است.
عوامل نجومي موثر در رويت هلال ماه
در نگاه اول واضح است كه هر چه مدت زمان گذشته از مقارنه (سن هلال ماه) بيشتر باشد، رويت آن آسان تر است. با افزايش سن هلال، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و جدايي زاويه‌اي آن افزايش يابد و در نتيجه سطح درخشان (فاز) آن نيز بيشتر مي شود. اما اين تمام ماجرا نيست و عوامل مختلفي در رويت هلال ماه موثر خواهند بود كه به چند مورد آن اشاره مي شود:
ارتفاع هلال: یکی دیگر از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویه‌ی بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان تر است.
مدت مكث: هلال هاي شامگاهي پس از غروب خورشيد، غروب مي كنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را مدت مكث مي گويند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه، مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود.
حد دانژون: مطابق پژوهش‌های منجم فرانسوی «آندره دانژون»، اگر جدایی زاویه ای هلال ماه از خورشید کمتر از 7 درجه باشد، هلال ماه حتی با تلسکوپ های قوی هم غیرقابل رویت است.
اختلاف در شروع ماه در تقويم قمري
اختلاف در شروع ماه در تقويم قمري كشورهاي مختلف از سه مقوله نجومي، خطاي انساني و فقهي قابل بررسي است. امروزه با وجود نرم افزارهاي نجومي مختلف محاسبه موقعيت و مشخصات ماه كار ساده اي است. به دليل اختلاف موقعيت جغرافيايي كشورها با يكديگر، در برخي موارد طبيعي است كه رويت و شروع ماه آنها متفاوت باشد.
علاوه بر اين رويت هلال يك امر انساني است و با توجه به افراد و شرايط مختلف متغير است. تجربه نشان داده بسياري از مردم از شکل هلال اطلاعي ندارند وگاه، ابر يا دود هواپيما را با هلال اشتباه مي گيرند. از سوی دیگر برخي از افراد غير متخصص که به استهلال مي پردازند، دچار توهم رويت مي شوند، يعني هلالي وجود ندارد ولي مغز تصور مي کند هلال را مي بيند. مطالعات نشان مي دهد كه 15درصد رصدگران عادل دچار توهم مي شوند که اين توهم رويت مي تواند مشکلاتي را در آغاز ماه قمري به وجود آورد. در سالهاي گذشته در برخي موارد همين عامل در كشورهاي همسايه باعث اشتباه در آغاز ماه قمری شده است. خوشبختانه در كشورمان بهره گيري از نظر كارشناسان علمي توانسته است اين مشكل را حل نمايد.
تنوع معیارهای فقهی
اختلاف در معيار شروع ماه در كشورهاي اسلامي مهم‌ترين عامل اختلاف در آغاز ماه قمری است. برخي معتقدند گواهي دو نفر مرد مسلمان عادل براي آغاز ماه قمري کافي است حتي اگر نظر آنها با محاسبات نجومي تطابق نداشته باشد (مانند عربستان)، برخي فقط رويت هلال را با چشم غير مسلح قبول دارند و برخي ديگر، استفاده از ابزار اپتيکي را بلامانع دانسته اند (مانند ايران) و ... .
در كشور ما تقويم هجري قمري در كنار تقويم هجري خورشيدي معتبر دانسته شده و مناسك مذهبي به اين تقويم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمي استخراج تقويم در كشورمان، شوراي مركز تقويم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران است. اين شورا براي استخراج تقويم قمري از نظر فقهي مقام معظم رهبري بهره مي برد. از نظر مقام معظم رهبري، رويت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتيکي همانند دوربين دو چشمي و تلسکوپ مانعي ندارد.
آیا تقویم ام‌القری همیشه صحیح است؟
بسياري از مردم فكر مي كنند كه تقويم عربستان (مشهور به تقویم ام‌القری) صحيح است و هميشه با رويت واقعي هلال ماه منطبق است و در بسياري از مواقع از آن براي اثبات يا رد شروع ماه قمري در كشور استفاده مي كنند. حال آن‌که این فرض درستی نیست.
معيار شروع ماه در تقويم عربستان به اين صورت است كه بايد مقارنه ماه و خورشيد اتفاق افتاده باشد و در شهر مكّه، ماه پس از خورشيد غروب كند. در اين صورت فرداي آن روز اول ماه در تقويم ام القري خواهد بود. با بررسي وضعيت ياد شده در ماه هاي مختلف مشخص مي شود كه اين معيار در بسياري از موارد نمي تواند دليلي بر رويت پذير بودن هلال باشد (مراجعه شود به ماهنامه آسمان شب، سال اول، شماره هفتم،صفحه 55). در ماه‌هاي مهم (رمضان، شوال،ديحجه) گزارش هاي رويت هلال نيز بررسي و اول ماه اعلام مي شود. در كشور عربستان، شوراي عالي قضايي گزارش هاي رويت هلال را بررسي و براي شروع ماه اطلاعيه صادر مي كند. با اين وجود هم به دليل گزارش هاي غيرعلمي كه توسط افراد غير متخصص ارائه مي شود شواهدي وجود دارد كه اعلام اول ماه با هيچ معيارعلمي قابل توجيه نبوده است.
یکی دیگر از مسائلی که باعث سردرگمی می شود اعلام شروع ماه در کشورهای غربی ما (مانند عربستان) و کشورهای شرقی (مانند افغانستان) است، در حالی که هنوز در ایران اعلام رویت نشده است! منطقی است که اگر ملاک نجومی مبنا باشد، چنین چیزی غیرممکن است. این اشکال به این دلیل به وجود می آید که ممکن است برخی کشورهای شرقی از اعلام عربستان تبعیت کنند در حالی که رویت هلال در آنجا میسر نبوده است.
وضعیت رویت پذیری هلال ماه رمضان 1435 هجری قمری
بر اساس محاسبات، زمان مقارنه ماه و خورشید در ساعت ۸:۰۸ صبح روز جمعه ۲۷ ژوئن ۲۰۱۴ میلادی به وقت جهانی مقارن با ساعت ۱۲:۳۸ ظهر جمعه ۶ تیرماه ۱۳۹۳ به وقت ایران رخ می‌دهد. در تمام شهرهای ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی (مناطق قرمز رنگ در نقشه زیر)، ماه زودتر از خورشید غروب می‌کند. در شامگاه همان روز در شهر مکّه، هلال ماه تنها یک دقیقه بعد از خورشید غروب می‌کند و با توجه به اینکه جدایی زاویه‌ای آن از خورشید حدود ۶ درجه است، رویت آن محال است. اما همین مکث یک دقیقه ای باعث شده که در تقویم ام‌القری روز شنبه 7 تیر مقارن با اول ماه رمضان اعلام شود، ولی این گفته به معنی رویت پذیر بودن آن نیست، چرا که این هلال با هیچ معیار علمی قابل مشاهده نیست. اما بررسی های گذشته اعلام اول ماه در تقویم ام القری نشان می دهد که افراد عادی و غیرمتخصص در چنین مواردی ادعای رویت هلال می کنند و به شهادت آنها پذیرفته هم می شود!
هلال ماه در ۲۷ ژوئن / ۶ تیرماه در برخی کشورها مانند آسیای شرقی و مرکزی، اروپا، شمال آفریقا و بخشی از آمریکای شمالی زودتر از خورشید غروب می کند و غیرقابل رویت است. در مناطق دیگر مانند بخشی از جنوب و غرب آسیا، بخش‌هایی از آفریقا، بخشی از آمریکای شمالی، آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی، این هلال به دلیل مکث یا جدایی زاویه ای کم، غیرقابل رویت (حتی با دوربین و تلسکوپ) است. فقط در اقیانوس آرام جنوبی امکان رویت هلال در این روز وجود دارد. بنابراین در هیچ‌یک از خشکی های کره زمین، رویت هلال در روز ۷ تیر میسر نیست.
برای مشاهده نقشه در ابعاد بزرگ، اینجا را کلیک کنید.
راهنمای نقشه رویت‌پذیری هلال ماه در غروب روز جمعه ۲۷ ژوئن / ۶ تیر
A (سبز روشن) : هلال به راحتی با چشم غیرمسلح دیده می‌شود
B (سبز فسفری) : هلال در شرایط جوی ایده‌آل با چشم دیده می‌شود
C (سبز) :برای یافتن هلال به ابزار اپتیکی نیاز است و پس از پیدا کردن جای هلال می‌توان آن را چشم هم تشخیص داد
D (زرد) :هلال فقط با تلسکوپ یا دوربین دوچشمی دیده می‌شود
E (نارنجی): هلال با تلسکوپ‌های معمولی دیده نمی‌شود
F (شفاف) : هلال زیر حد دانژون است و دیده نمی‌شود.
(قرمز):هلال ماه قبل از خورشید غروب می‌کند
اما در روز شنبه ۲۸ ژوئن مقارن با ۷ تیر، هلال ماه در ایران و کشورهای اسلامی به راحتی قابل رویت است. بنابراین مطابق پیش‌بینی علمی، روز یکشنبه ۲۹ ژوئن ۲۰۱۴ / ۸ تیر ۱۳۹۳ هجری شمسی، اولین روز از ماه مبارک رمضان سال ۱۴۳۵ هجری قمری خواهد بود.
همان‌طور که در نقشه هم ملاحظه می‌کنید، هلال ماه در غروب روز شنبه ۲۸ ژوئن / ۷ تیر در کشورهای آسیای شرقی، آسیای میانه (به‌جز ترکمنستان)، قفقاز (به‌جز آذربایجان و ارمنستان)، روسیه، کشورهای اروپایی (به‌جز جنوب اروپا)، شمال کانادا و آلاسکا قابل رویت نیست و اگر ملاک آغاز ماه رمضان برای ساکنان این نواحی رویت هلال باشد، آغاز ماه رمضان در روز دوشنبه ۳۰ ژوئن / ۹ تیر خواهد بود.
شرح: نقشه رویت‌پذیری هلال ماه در شامگاه شنبه ۲۸ ژوئن / ۷ تیر. برای مشاهده این نقشه در ابعاد بزرگ، اینجا را کلیک کنید.
*كارشناس مركز تقويم مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران
5353
نظر شما