سیاست خارجی "الحاق و براندازی" روسیه و آمریکا

دکتر حسام الدین واعظ زاده*
مولفه های متعددی در تعیین رفتار و سیاست خارجی کشورها در روابط بین الملل نقش دارند. سابقه تاریخی سیاسی و بین المللی، موقعیت جغرافیایی و ژئوپولیتیک؛ منابع طبیعی، قدرت نظامی، میزان جمعیت، فرهنگ سیاسی، ساختار حکومتی و... این مولفه ها همچنان در تعیین نوع و مدل روابط آمریکا و روسیه نقش آوری می کنند. برای شناخت عمیق تر روابط دوجانبه روسیه و آمریکا باید نگاهی به متغیرهای دیدگاه رئالیستی روابط بین الملل کرد که از جمله توجه به نقش آوری "قدرت نظامی" در تعاملات جهانی است. در واقع، رئالیسم دیدگاه بدبینانه ای به روابط بین الملل دارد، براین اساس بعلت عدم وجود یک دولت قاهر جهانی، عرصه روابط بین الملل دچار هرج و مرج است بطوریکه هر کشوری بعنوان یکی از بازیگران این عرصه، بدنبال افزایش قدرت نظامی برای بقای امنیت خود در جهان می باشد. این دیدگاه حتی بعد از پایان نظام دوقطبی جنگ سرد، همواره در اتاقهای فکر سیاست خارجی آمریکا و روسیه دارای اعتبار است. هر دو کشور برای حفظ یا گسترش حوزه نفوذ سیاسی- امنیتی خود از ابزارهای سخت سنتی یعنی نیروی نظامی و بعضا از قدرت نرم در براندازی و تغییر رژیم ها استفاده می کنند. لذا می توان گفت که مدل روابط دو کشور شالوده ای از سیسات خارجی تدافعی و تهاجمی است که هدفش "الحالق سرزمینی- سیاسی و براندازی حاکمیتها" می باشد.

باید خاطرنشان ساخت که روسیه بشدت از زمان فروپاشی بدنبال اعاده ابهت و پرستیژ بین المللی دوران اتحاد جماهیر شوروی بوده است. از آنجا که سران حزب کمونیست و مقامات کا. گ. ب. در روسیه همچنان در قید حیات بوده و برخی قدرت سیاسی را در دست داشته و در عرصه سیاسی با تقویت ناسیونالیسم روسی فعال می باشند، نگاه سنتی و رسمی دولتهای روسیه به غرب و جهان تغییر چندانی نکرده است و بی اعتمادی روسها به آمریکاییها همواره تداوم یافته است.

بخش قدرتمندی از سیاستمداران و نظامیان روسیه بعد از فروپاشی شوروی در دهه 1990 همچنان بدنبال همگرایی مجدد 15 جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سابق و ابرقدرتی روسیه بوده اند. صدها معاهده و قرارداد دو جانبه و چند جانبه نظامی، امنیتی و اتحادیه های گمرکی، اقتصادی و تجاری میان روسیه و برخی کشورهای مستقل مشترک المنافع CIS بویژه در آسیای مرکزی و قفقاز امضاء شده است که هدف آن، اعاده اتحاد امنیتی، سیاسی و اقتصادی با روسیه بوده است. با این حال، روسیه توفیق چندانی بدست نیاورده است. در غرب و حتی در خود روسیه ، امیدی به عملی شدن چنین همگرایی مجدد میان این جمهوریها با روسیه، لااقل با روندی داوطلبانه و دموکراتیک وجود ندارد.

دو بحران گرجستان و اوکراین بعنوان کشورهایی که از همان ابتدا به طرح همگرایی مجدد روسیه در دهه 1990 جواب منفی دادند، نشان می دهد که همگرایی مجدد مورد نظر مسکو علی رغم حمایتهای اقتصادی و سیاسی، امنیتی روسیه، با قدرت نظامی همراه تر است. در این راستا، روسیه با استفاده از قدرت نظامی توانسته در بحران اوکراین و گرجستان خط قرمزهای امنیتی خود را حفظ کند. آقای پوتین با استفاده از دیپلماسی انرژی گاز در بازی قدرت با اروپا و رونق اقتصادی نسبی در روسیه، و اینک با الحاق کریمه به خاک خود محبوبیت عمومی بیشتری بویژه میان گرایش های کمونیستی و ناسیونالیستی روسیه بدست آورده است، در حالیکه بنظر می رسد بازنده این بازی، مردم اوکراین و اتحادیه اروپا می باشند. آمریکا نیز که همیشه بدنبال نقش بیشتر و نفوذ گسترده تر در اروپا بوده است به بهانه این بحران، در نظر دارد جای پای خود را در اروپا محکمتر نماید، هرچند که هزینه های این حضور را می بایست در زمانی بپردازد که اروپا با بحران مالی و اقتصادی شدیدی روبروست. این اشتباه محاسبه آمریکاییها در بحران اوکراین بنظر می رسد بیشتر بدست نظامیان آمریکایی و وزارت دفاع این کشور اتفاق افتاده باشد.

نگاه آمریکاییها به روسیه در دوره 24 ساله بعد از فروپاشی، همواره نگاهی حداقلی، همراه با تحقیر، تحکم، تهدید، در برخی مواقع، امتیاز دهی و در مجموع سیاست خارجی تهاجمی بوده است. آنها انتظار داشتند که با فروپاشی نظام سیاسی و ایدئولوژیک اتحاد جماهیر شوروی، آن کشور همانند آمریکا و کشورهای اروپایی کاملا الگوهای اقتصاد بازار و دموکراسی غربی را بپذیرد و به آن عمل کند. در دوره ریاست جمهوری آقای مدودف، آمریکاییها امید داشتند که سیاستهای غربگرایانه وی، روسیه را به پذیرش بازی غربی سوق دهد. با عضویت روسیه در گروه هفت، در سازمان تجارت جهانی، عضویت در شورای ناتو و شورای اروپا ، و نیز اعطای کمکهای مالی و تکنولوژیک ... مدل رفتاری روسیه را تغییر دهند و این کشور را با خود همراه کنند. اما با بقدرت رسیدن آقای پوتین در سال 2012 امید آنها به یاس مبدل شد. لذا از همین سال آمریکاییها، بشدت از قدرت نرم علیه روسیه استفاده کردند و ضمن برخورداری از حمایت برخی کشورهای اروپایی، به بهانه پیوستن اوکراین به یورو توانسته اند روسیه را در موضع انزوا و فشار سیاسی قرار دهند. با این حال، روسیه هم در دوره بوریس یلتسین و بعد از آن در دو دوره ریاست جمهوری پوتین تا سال 2008 تلاش کرد روابط خود را با غرب بر اساس همکاری در حوزه منافع مشترک بویژه در مبارزه با تروریسم ترمیم کند. ورود آمریکا به حیات خلوت روسیه یعنی آسیای مرکزی و در اختیار گذاشتن مسیر ترانزیتی به آمریکا برای دسترسی به افغانستان بعد از یازدهم سپتامبر و کوتاه آمدن روسیه در این خصوص، همه در راستای همراهی روسیه با آمریکا بوده و مسئله ای مهم و قابل بررسی است.

اروپا و آمریکا همواره بعد از فروپاشی شوروی گام به گام بدنبال گسترش اتحادیه اروپا و ناتو به کشورهای بلوک شرق همچون مجارستان، لهستان، چک و کشورهای بالتیک بوده اند، که البته موفق هم شدند. در این میان، آخرین منطقه حایل با روسیه یعنی اوکراین و و بلاروس می باشد. بدلیل نفوذ سنتی روسیه در اوکراین و نیز وجود روس تبارها در آن، آمریکا و اروپا برای نفوذ در این کشورموفقیت زیادی در بیست سال گذشته بدست نیاوردند، لذا برای تغییر ساختار قدرت در این کشور با تلاش زیاد، بالاخره ماه گذشته با حمایتهای سیاسی، مالی و تبلیغاتی از گروههای مخالف روسیه در اوکراین توانستند دولت مورد نظر خود را در این کشور برسرکاربیاورند. این حمایت آشکار دولتمردان اروپایی و آمریکایی از مخالفین، آنهم در زمانی که میهمان دولت وقت اوکراین بوده و در حال مذاکره رسمی با دولت برای الحاق به یورو بودند، بطور هماهنگ در تظاهرات مخالفین شرکت کردند. این اقدام مداخله جویانه و استفاده از اهرم فشار برای اتحادیه اروپا که همواره از زمان تاسیسش بر اصول دموکراتیک و احترام به حاکمیتها برای پیوستن اعضای جدید به اتحادیه تاکید داشته، رویکرد جدید و قابل تاملی است که تاکنون سابق نداشته است و ازنظر حقوق و قوانین بین الملل نیز، نقض آشکار حاکمیت اوکراین و مداخله در امور داخلی این کشور محسوب می شود.

بعد از یازدهم سپتامبر 2001، در قضیه عراق، افغانستان، لیبی، مصر، گرجستان، قرقیزستان و اوکراین رویه مداخله و تغییر و براندازی از سوی آمریکا و روسیه دنبال شده است که برای آینده روابط بین الملل بسیار خطرناک بوده و در صورت ادامه این مدل رفتاری در روابط بین الملل، جهان شاهد بی ثباتی و جنگ بیشتر خواهد بود. ادامه این روند، همان تسلط دیدگاه بدبینانه روابط بین الملل، یعنی رئالیسم یا سیاست قدرت است که جهان را به منزله محیطی مملو از نزاع و ستیز می بیند که هر کشوری برای بقای خود راهی بجز توسل به قدرت و ابزار نظامی ندارد. این وضع، یعنی حرکت بسوی مداخله خارجی در امور داخلی کشورها که بی ثباتی حکومتها، و مهمتر از همه نظامی شدن بودجه کشورها را بهمراه خواهد داشت. در این مرحله، جهان شاهد رقابت تسلیحاتی گسترده تر و نیز تلاش برای دستیابی به سلاح هسته ای از سوی کشورهای در حال توسعه به هدف بازدارندگی و نیز حفظ حاکمیت خود خواهد بود.

متاسفانه بتدریج مدل سیاست خارجی تهاجمی "الحاق و براندازی" روسیه و آمریکا به سایر کشوها تسری پیدا کرده است. مداخله نظامی آشکار عربستان، قطر و ترکیه در سوریه، مصر و یمن بعنوان موضع رسمی این کشورها اعلام می شود. آمریکاییها بازهم در صددند این سناریو را در مناطق دیگر از جمله آسیای مرکزی و حتی در قفقاز روسیه و اگر بتوانند در بلاروس هم اجرا نمایند. فاز بعدی اجرای این سیاست برای تغییرات سیاسی در خاورمیانه و کنترل تحولات در کشورهای شمال آفریقا در دست اقدام است، و فاز سوم این سیاست در کشورهای عرب خلیج فارس محتمل است، جایی که مواجهه ای با روسیه نخواهند داشت. اما آیا آمریکا و غرب نمی دانند که با تداوم این رفتار با آینده جهان چه می کنند؟ و چه رویه خطرناکی را ترویج می نمایند؟
دستگاه سیاست خارجی ایران که در یک رودر رویی سنگین دیپلماتیک و تاریخی در موضوع مذاکرات هسته ای می باشد بیش از پیش نیازمند کمک و یاری نخبگان و متخصصین روابط بین الملل است. همه این سناریوهای در دست اجرا و محتمل آمریکا نیاز به مطالعه و بررسی علمی و جدی دارد. توجه به بازی قدرت روسیه و آمریکا و نقش آوری به نفع منافع ملی ایران، نیازمند اتاقهای فکر مردم نهاد و یاری رسان به دستگاه سیاست خارجی کشور است. متخصصین دانشگاهی و مجربین بین المللی کشور باید آستین بالا بزنند و دولت و نظام را بطور نهادینه کمک نمایند.

مسئله مناقشه اخیر دو قدرت در اوکراین را باید آغاز پدیده ای جدید در عرصه روابط بین الملل بعد از پایان جنگ سرد بحساب آورد، که البته هیچ یک از دو طرف دعوا قادر به ادامه این مناقشه نیستند و لاجرم این اروپاییها و روسها هستند که باید در همسایگی هم زندگی کنند و برای یافتن مصالحه سیاسی اقدام نمایند. ایران نیز می بایست با ارائه طرحی از این بحران در جهت منافع ملی خود استفاده کند و به طرفهای درگیر هشدار دهد که تداوم این مدل سیاست خارجی تهاجمی "الحاق و براندازی" قابل قبول جامعه جهانی و مورد تایید ایران نیست.

* استاد روابط بین الملل دانشگاه تهران