فاطمه استیری: روابط 3 دهه‌ای ایران و عربستان پس از انقلاب اسلامی گرچه ظاهرا در آرامش سپری شده است اما تنش‌های گاه و بیگاه و پنهانی بین دو قدرت و رقیب منطقه‌ای، سایه جنگ سرد را بر روابط بین دو کشور حاکم کرده است. منازعاتی که یک سر آن را باید در نوع حکومت‌های متفاوت دو کشور مسلمان نشین منطقه جستجو کرد، آنجا که عربستان و ایران حامیان و متحدان زیادی را گرد خود جمع کرده‌اند و سوی دیگر اختلافات از رقابت‌های نفتی و اقتصادی و تاثیرگذاری دو کشور بر تحولات و برخی جنگ‌های منطقه ای و حال این روزها در موضوعاتی چون سوریه و توافق هسته ای ایران.
سعودی‌ها در دولت‌های هاشمی، خاتمی و احمدی‌نژاد!
سنگ بنای اولیه روابط کج دار مریز ایران و عربستان با گسترش امواج انقلاب اسلامی در منطقه گذاشته شد، آنجا که عربستان که آن روزها یکه تاز و بازیگر منحصر به فرد منطقه در بین برادران عرب نشین خود بود تلاش کرد همپای بازیگر فرامنطقه ای خاورمیانه یعنی آمریکا از گسترش موج انقلاب اسلامی در بین کشورهای اسلامی منطقه جلوگیری کند. تلاشی که در ماجرای جنگ 8 ساله عراق با ایران بروز و نمود عینی یافت و سعودی‌ها با جلب همکاری کشورهای عرب منطقه علی رغم اختلافاتی که با رژیم صدام داشت، حمایت‌های مالی و تبلیغاتی خود و دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را به سوی صدام حسین گسیل داشت تا شاید اینگونه بر هراس ناشی از اوج گیری قدرت ایران در منطقه مقابله کند.
در همان سالها بود که روابط دو کشور به تیرگی و قطع کامل نیز انجامید و مهمترین حادثه تاثیرگذار بر روابط دو کشور در 3 دهه گذشته به وقوع پیوست. کشتار جمع کثیری از حجاج ایرانی در سال 66 از سوی نیروهای امنیتی و ارتش عربستان به بهانه برگزاری مراسم«برائت از مشرکین» نه تنها اعزام حجاج ایرانی به عربستان را متوقف کرد که روابط دو کشور برای چندسالی قطع کرد.
پایان جنگ و روی کار آمدن دولت سازندگی دورانی از روابط تنش زدا بین دو کشور بود. اتخاذ سیاست تنش زدایی در روابط با همسایگان در سیاست خارجی ایران دوران جدیدی از روابط را بین تهران-ریاض فراهم آورد، افزایش حجم مبادلات بازرگانی، نزدیکی مواضع دو کشور در مورد مساله حمله عراق به کویت، فعالیت مشترک برای حفظ ثبات قیمت نفت و ...از جمله دستاوردهای این سیاست بود.
ملاقات ولیعد عربستان با آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ایران در سنگال و سپس در حاشیه اجلاس کنفرانس اسلامی در اسلام آباد پاکستان روابط را تا سطح بالایی از اعتمادسازی بهبود بخشید .
در زمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی نیز تا حدودی سیاست های دولت سازندگی در رابطه با اعراب خصوصا عربستان دنبال شد. سفر امیر عبدالله ولیعهد وقت عربستان به تهران برای حضور در اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی و سفر خاتمی به عربستان و دیدارش با ملک فهد پادشاه عربستان از جمله مهمترین دیدارهای مقامات دو کشور در دوران اصلاحات بود. گسترش همکاریها در این دولت سرانجام موجب انعقاد قرارداد امنیتی بین ایران و عربستان در سال 80 گردید. امضای این قرار داد امنیتی میان دو کشور، نقطه عطفی در روابط تهران - ریاض بود.
اما روابط به ظاهر حسنه بین دو کشور در دو دولت سازندگی و اصلاحات در حالی دنبال می شد که سایه برخی اتفاقات منطقه ای نوعی از منازعات پنهانی بین دو کشور را نیز ایجاد کرده بود. حمله آمریکا به عراق و سرنگونی صدام، پرونده هسته ای ایران، جزایر سه گانه ایرانی و ...از جمله اتفاقاتی بود که گاها عربستان را رودروی ایران قرار می داد تا جایی که پس از حضور عربستان و سایر کشورهای عربی در تهران و شرکت در اجلاس سران کشورهای اسلامی، آنها چندی بعد طی بیانیه‌ای، دوباره ادعاهای امارات در خصوص مالکیت بر جزایر سه‌گانه ایرانی را تکرار کردند.
دوران احمدی نژاد اما دورانی متفاوت از روابط بین دو کشور بود، سایه سنگین انقلاب‌های منطقه ای نوعی واگرایی را بین دو کشور ایجاد کرد. حمایت ایران از جنبش‌های مقاومت در منطقه عملا عربستان را به رویارویی با ایران کشاند تا جایی که اتهام ترور سفیر این کشور در آمریکا به ایران زده شد و اعدام چند تن از اتباع ایرانی در عربستان علی رغم قول مقامات آن کشور مبنی بر جلوگیری از اجرای حکم اعدام این افراد به تشنج در روابط دو کشور دامن زد، به گونه ای که جمهوری اسلامی ایران سفر معاون وزیرخارجه ایران به عربستان را برای تسلیم دعوتنامه رئیس جمهور از پادشاه عربستان برای شرکت در اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد لغو نمود.
دخالت نظامی عربستان در بحرین و کشتار شیعیان، دخالت سیاسی در یمن و انحراف انقلاب آن، حمایت از حسنی مبارک و کارشکنی در ارتباطات ایران با مصر انقلابی و از همه مهم تر بحران سوریه که اوج درگیریهای سیاسی دو کشور طی سال‌های اخیر را رقم زد.
روحانی؛ فن مذاکره با سعودی ها را بَلَد است؟
روحانی عربستانی‌ها را خوب می شناسد و از زیر و بم نحوه مذاکرات با سعودی‌ها به خوبی آگاه است. چه آنکه او همان کسی بود که نخستین توافقنامه امنیتی جمهوری اسلامی با این کشور عرب منطقه را در سال 1998 به امضا رساند. او یک روز پیش از انتخاب به عنوان رئیس جمهور، به الشرق الاوسط گفت که در صورت رییس جمهور شدن به خصومت بین ایران و همسایگانش بویژه عربستان جز نخستین اولویت هایش پایان خواهد داد.
روحانی پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری در نخستین کنفرانس مطبوعاتی اش به به روابط با ریاض اشاره و از افتخار خود در امضای نخستین پیمان همکاری امنیتی با این کشور یاد کرد. او همچنیین گفت ایران و عربستان می توانند در حل مسائل مهم منطقه ای مانند امنیت خلیج فارس، نقش مثبتی ایفا کنند. سخنانی که با واکنش طرف سعودی روبرو شد و آنها نیز از ریاست جمهوری روحانی استقبال کردند و آمادگی خود را برای همکاری و همراهی با دولت جدید ایران اعلام داشتند. پادشاه عربستان نیز با صدور پیامی خطاب به روحانی ضمن تبریک موفقیتش، از تلاش وی برای بهبود روابط تهران - ریاض ابراز خرسندی کرد.امری که آغاز دورانی جدید را در دولتی که رییس جمهور اعتدال گرایش از قضا به زبان عربی نیز تسلط داشت، با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس و بصورت ویژه عربستان را نوید می داد.
توافقنامه ژنو؛ آب سردی بر گرمای رابطه کوتاه مدت تهران - ریاض!
توافقنامه هسته ای ژنو اما گویی روابط دو کشور را در کوتاه مدت به مسیر پر از دست انداز گذشته بازگراند. عربستان به عنوان چشم ناظر و بینای آمریکا در منطقه طی سال‌های گذشته از قِبَل روابط متشنج ایران و آمریکا از یک سو و تحریمهای غرب علیه ایران سود و منافع زیادی را کسب کرده بود. سعودی ها در مناقشه هسته ای ایران نیز با جریان غربی مبنی بر محکومیت ایران و اعمال تحریمهای سخت‌گیرانه همراهی کرده و از برنامه هسته‌ای ایران به عنوان یک تهدید برای منطقه نام می‌بردند و خواستار مقابله با آن و تشدید تحریم‌ها بودند.
تغییر نگاه غرب به مواضع هسته ای ایران اما گویی آب سردی بر آمال و آرزوهای سعودی ها برای قدرت برتر منطقه ای شدن و ربودن کورس رقابت از ایران بود. رهبران عرب نگران هستند که توافق هسته ای اخیر به گرم تر شدن روابط تهران - واشنگتن پس از 30 سال خصومت کمک کند تا ایران در منطقه قدرتمندتر شود.
نگاهی به تحرکات برخی کشورهای عربی منطقه نشان می دهد که این کشورها از زمان آغاز مذاکرات ایران و 1+5 برای دست نیافتن دو طرف به نتیجه، تحرکاتی را در دستور کار قرار دادند، به گونه ای که حتی بسیاری از ناظران سیاسی سنگ اندازی فرانسه در مسیر تحقق مذاکرات ژنو را تا حدودی متأثر از توافقات پشت پرده و نقش آفرینی اعراب منطقه خصوصا عربستان دانستند.
در کنار مساله هسته‌ای ایران، موضع جمهوری اسلامی در قبال بحران سوریه و حمایت از بشار اسد به تنش های اخیر بین دو کشور دامن زده است. عربستان که با سقوط طالبان در افغانستان و سقوط صدام و روی کار آمدن دولت شیعی در عراق و قدرت گرفتن حزب الله در منطقه چنته قدرت ایران را قوی تر از خود دیده است تلاش مضاعفی را برای سقوط بشار اسد از دولت های همراه ایران در منطقه آغاز کرده است.
این درحالیست که روابط ایران و سوریه رابطه‌ای محکم و شدید طی سال‌های بعد از انقلاب بوده است. چه آنکه سوریه در مقطع جنگ ایران با عراق از حامیان عرب ایران بود و در منطقه با ایران و حزب‌الله محور مقاومت در مقابل جریان عربی- غربی را تشکیل دادهاست. اعراب و بویژه عربستان که روابط حسنه ای با رژیم اسد ندارند اما از آغاز شورش ها از اپوزیسیون این کشور حمایت مالی و نظامی گسترده‌ای نموده و هدف نهایی و غایی خود را سقوط حکومت این کشور قرار داده‌اند.
در چنین فضایی اما شیخ دیپلمات باز هم اولویت دولتش را بر بهبود و تقویت روابط دوستانه با همسایگان بویژه کشورهای خلیج فارس بویژه عربستان و پایان دادن به ایران هراسی در منطقه قرار داده است. گفت و گو با سران کشورهای منطقه و تلاش برای رفع بحران در منطقه بویژه سوریه و رایزنی با دیگر کشورهای منطقه همه نشانگر آغاز این دور از سیاست های ایران است . نزدیک شدن برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس به دولت جدید ایران از جمله امارات، قطر و عمان را باید در راستای موثر بودن همین سیاست جدید دولت دانست.
حتی برای ترمیم روابط با عربستان که این روزها مواضعی در حد مواضع رژیم صهونیستی علیه ایران می گیرد، آیت الله هاشمی رفسنجانی هم اعلام آمادگی کرده است .محمد جواد ظریف وزیر خارجه کشورمان نیز در نشست خبری مشترک خود با احمد داوود اوغلو وزیر خارجه ترکیه اظهار داشته که به عربستان هم سفر خواهم کرد باید زمان دقیق آن معلوم شود و حتما منتظر گفتگو با برادران خود در عربستان هم هستیم.
در همین راستا برخی سفر اخیر باراک اوباما به عربستان را در راستای کاستن تنش بین دو کشور می دانند. آنگونه که رکن آبادی سفیر ایران در لبنان گرچه می گوید پاسخ مثبت عربستان به بهبود روابط با ایران دور از دسترس نیست، تاکید دارد سفر اوباما رئیس جمهور آمریکا به ریاض می تواند بهبود روابط ایران و عربستان را تسریع کند.
چه آنکه به عقیده کارشناسان و تحلیلگران داخلی و خارجی هر گونه بهبود روابط میان تهران و ریاض، می‌تواند تنش‌های فرقه‌ای شدید میان شیعیان و اهل تسنن را در منطقه خاورمیانه کاهش دهد. از سوی دیگر نزدیکی روابط این دو کشور همچنین می‌تواند به تحقق راهکار مرضی الطرفین برای جنگ داخلی سوریه تبدیل شود.
هرمیداس باوند: آمریکا برای حل موضوع سوریه به دنبال تعدیل مواضع ایران و عربستان است
در همین راستا هرمیداس باوند تحلیلگر و کارشناس امور بین الملل در گفتگو با روزنامه خبر با اشاره به سفر باراک اوباما به عربستان، گفت: «اوباما به خوبی می داند که عربستان در مساله سوریه قویا فعال است، مسلح کردن و کمک‌های مالی سعودی‌ها به مخالفان بشار اسد خصوصا گروه‌های تندرو مرتبط با القاعده چیزی نیست که از نظر اوباما پنهان باشد. از سوی دیگر او به خوبی می داند که ایران به دلایل خاص خودش از رژیم بشار اسد حمایت می‌کند. لذا آمریکایی‌ها می دانند برای حل مساله سوریه اگر بتوانند مواضع ایران و عربستان را تعدیل و بهم نزدیک کنند سرعت به نتیجه رسیدن افزایش خواهد یافت.»
وی رفع نگرانی عربستان از بهبود روابط ایران-آمریکا را از دیگر اهداف سفر اوباما به عربستان عنوان کرده و معتقد است« عربستان در مورد سوریه منتظر حمله نظامی آمریکا و کشورهای اروپایی بود ولی این انتظارش محقق نشد. از سوی دیگر از توافقنامه هسته ای اخیر ایران و گروه 5+1 به شدت از آمریکا عصبانی است و اگر نگوییم روابط دو کشور تیره شده اما نوعی برودت و سردی بر روابط شان حکمفرما است.»
بنا به گفته باوند، «اوباما در این سفر تلاش خواهد کرد تا ضمن تعدیل کردن مواضع عربستان در مورد سوریه زمنیه را برای نوعی تفاهم منطقه ای در سوریه فراهم سازد و در ضمن آن نگرانی سعودی ها از احتمال بهبودی روابط تهران واشنگتن را نیز رفع کند.»
این کارشناس امور بین الملل همچنین در خصوص استراتژی عربستان بری حفظ برتری اش در منطقه در رقابت با ایران، می گوید« رفع تحریم ها می تواند برای عربستان به لحاظ مالی مشکل ساز باشد اما موضوع پیچیده ای است. کشورهایی که در دوران تحریم ایران با عربستان خریدار نفت بودند و با این کشور قرارداد امضا کرده اند یک شبه قراردادشان فسخ نمی شود. آن قراردادها پابرجاست. نگرانی عربستان از آن است که اگر مشکلات ایران با غرب و آمریکا حل و فصل شود موقعیت سیاسی آنها در منطقه به خطر بیفتد. در واقع نگرانی آنها بیش از آنکه ریشه تجاری داشته باشد ریشه سیاسی دارد.»
باوند با بیان اینکه آمریکا نیز به دنبال تعدیل روابط و تعاملاتش با عربستان است، می گوید« آمریکا سعی کرده وابستگی اش به انرژی را کم کرده و ا سرمایه گذاری گسترده ای که در کانادا و آلاسکا کرده است خودکفا شود و نیازی به نفت خارج خصوصا عربستان و کشورهای عربی نداشته باشد. در واقع این کشور می خواهد روابطش با عربستان را تعدیل کند و نگرانی عربستان این است که با تعدیل این روابط نگاه آمریکا برای استراتژی آینده اش در منطقه به سوی ایران باشد.»
باوند: نگاه آمریکا در ساماندهی خاورمیانه به ایران و ترکیه است نه عربستان
وی با تاکید براینکه استراتژی مسلط آمریکا در حال حاضر در جهت آسیای جنوب شرقی است، تاکید دارد« آمریکا در ساماندهی خاورمیانه بیش از اعراب و عربستان نگاهش به سوی ترکیه و ایران خواهد بود. همین رویکرد هم عربستان را نگران کرده است. در این شرایط آمریکایی‌ها برآن هستند که از عربستان رفع نگرانی کنند و نگاهش را در موضوع سوریه تعدیل کنند.»
این استاد دانشگاه که می گوید سیاست ایران برقراری روابط سازنده با کشورهای حاشیه خلیج فارس خصوصا عربستان است، معتقد است« دولت جدید ایران اختلالی را در موضع اعراب بوجود آورده است، قطر، امارات و کویت به دنبال خط مشی متفاوتی در مقابل ایران هستند. نه به آن صورت یکپارچه که عربستان مایل بود زیر پرچم این کشور مقابل ایران قرار گیرند بلکه آنها بنا به منافع ملی خودشان خط مشی متفاوت و جداگانه ای را در پیش گرفته اند.»
باوند که می گوید این گرایش ها به سوی ایران برای عربستان گران آمده است، تاکید دارد«انتظار عربستان این است که به عنوان برادر بزرگ و رهبر شورای همکاری خلیج فارس این کشورها را همراه خود داشته باشد اما این خط مشی های متفاوت موضع عربستان را در منطقه ضعیف کرده است.»
/27220
نظر شما