یک سفر و چند پیام/ جای ایران در بازی جدید روسیه کجاست؟

مقدمه
سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه در دیداری دو روزه از تهران درباره روابط دوجانبه و مهمترین مسائل منطقه خاورمیانه با آقای حسن روحانی رئیس جمهور و جواد ظریف وزیر خارجه ایران گفت وگو کرد. در مطلب پیش رو نتایج و آثار این سفر را در سه سطح بین المللی، منطقه ای و مناسبات دو جانبه ایران و روسیه مورد بررسی قرار داده شده است.
بدون شک آمد و شدهای سیاسی آن هم در سطح وزیران امور خارجه به طور معمول چندان مورد توجه قرارنمی گیرد، اما از آنجا که سفرلاوروف در روند تحولات آتی پرونده هسته ای ایران، سوریه، عراق، تاثیرغیرقابل انکاری دارد به نظر می رسد، نباید از تحلیل این دیدار به سادگی عبور کرد.
تحلیل آثار و نتایج سفر لاوروف
1- سطح بین المللی
در سطح بین المللی می توان گفت مذاکرات لاوروف وزیر خارجه روسیه با همتای ایرانی خود در تهران در باره پیگیری مواردی که در توافقنامه ژنو بین ایران و گروه 1+5 تصریح شده است بسیار حائز اهمیت است. زیرا کمک روسیه به اجرایی شدن این توافقنامه و برطرف کردن اختلاف دیدگاههای موجود بین ایران و آمریکا، بسیار تاثیرگذار است.
در روزهای گذشته به دلیل فشار قابل توجه اسرائیل در مورد جلوگیری ازاجرایی شدن توافقنامه ژنو درعمل آمریکایی ها درکاخ سفید و کنگره دچار تناقض گویی هایی شده اند که گمانه زنی ها را برای ایجاد موانع جدید و سنگ اندازی ها به منظور اجرایی نشدن توافقنامه ژنو افزایش یافته است. در نتیجه نقش روسیه برای آنکه بتواند از به شکست کشاندن این توافقنامه جلوگیری کند، بیش از هر زمان اهمیت پیدا کرده است. این نقش آفرینی نه تنها برای دوطرف اهمیت دارد بلکه برای اکثر کشورهایی که مایل هستند هرچه زودتر به تحریم ها علیه ایران خاتمه داده شود، بیش از هر زمان دیگر اهمیت یافته است. باید دید روسیه چقدر می تواند در این شرایط حساس از این فرصتی که بوجود آمده است، بهره برداری کند.
2- سطح منطقه ای
روسیه دو سالی است که با همکاری نزدیک با ایران توانسته نقش بسیار پررنگ تری در مقایسه با سالهای گذشته در منطقه خاورمیانه ایفاء کند. همزمان با آغاز سومین دوره ریاست جمهوری پوتین در اردیبهشت سال 1391، مسکو نشان داد که دیگر سیاست تعامل با آمریکا را که از سال 2010 با ریست کردن مناسبات دو جانبه آغاز شده بود، کنارگذاشته و به سمت رقابت و گسترش نفوذ در حیاط خلوت آمریکایی ها پیش رفته است. در این چهارچوب روسیه توانست مناسبات خود با ایران را از فشار آمریکا رها سازد و در سایه همکاری دو جانبه بین تهران و مسکو از یک جنگ حتمی در سوریه که می توانست ابعاد منطقه ای هم پیدا کند، جلوگیری کرد. در واقع طرح مشترک روسیه - ایران برای خلع سلاح شیمیایی داوطبانه سوریه که مورد پذیرش بشار اسد نیز قرار گرفت در عمل توطئه مشترک آمریکا، اسرائیل، فرانسه، انگلیس، ترکیه و عربستان برای حمله به سوریه را خنثی کرد. جلوگیری از جنگ در سوریه بدون شک موفقیت بزرگی برای سیاست خاورمیانه ای روسیه و ایران بود.
لاوروف در تهران بدنبال تعمیم این تجربه موفق در سایر مناطق بحرانی مانند افغانستان بود. زیرا پس از خروج نیروهای آمریکا و ناتو از افغانستان در سال 2014، بدلیل خلاء قدرت نظامی این امکان وجود دارد که گروه های تروریستی و افراط گرایان که خود را در پوشش اسلام پنهان کرده اند، فرصت یابند تا از طریق مرزهای تاجیکستان و ازبکستان بار دیگر آسیای مرکزی و قفقاز را صحنه جنگ خانمانسوز جدیدی کنند که بی شک دامنه آن می تواند تا قفقاز شمالی در قلمرو روسیه و مرزهای شرقی ایران نیزکشیده شود.
با توجه به عضویت ناظر افغانستان و ایران در سازمان شانگهای، روسیه امیدوار است در چهارچوب مدل های امنیتی این سازمان بتواند با کمک ایران به برقراری ثبات و امنیت افغانستان و مبارزه علیه قاچاق مواد مخدر اقدام کند.
درباره رژیم حقوقی دریای خزر و تعیین تکلیف نهایی آن در اجلاس پیش روی سران کشورهای همسایه دریاچه خزر که قرار است در سال آینده در بندر آستاراخان روسیه برگزار شود نیز مذاکرات مقدماتی برگزار شد. بی تردید حل و فصل نهایی رژیم حقوقی دریای خزر به افزایش همکاری ها بین کشورهای منطقه کمک بسیار زیادی خواهد کرد.
3- سطح مناسبات دوجانبه
لاوروف در تهران درباره برگزاری نشست کمیسیون مشترک اقتصادی بین دو کشور در آستانه برچیده شدن تدریجی تحریم ها در آینده نزدیک، گفتگوهای رضایت بخشی داشت. همچنین کارشناسان دو کشور درباره توسعه همکاری ها در زمینه تولید برق اتمی و نصب راکتورهای جدید هسته ای نیز مذاکرات اولیه ای داشتند.
درباره موشکهای پدافندی اس 300 نیز همچنان موضوع از طرف ایران پیگیری شد و طرف روسیه نیز پیشنهاد جایگزینی موشکهای آنتی 2500 را به جای آن در مذاکرات راگوزین که چندی پیش در تهران بود، مطرح کردند. اما ایران همچنان مایل است توافقنامه مربوط به خرید موشکهای پدافندی اس 300 اجرایی شود . بعد از آن می توان درباره خرید موشکهای دفاعی جدید وارد مذاکره شد.
به وضوح روشن بود که مساله اس 300 به عنوان یک عامل منفی در روابط دو کشور همچنان باقی مانده است. با این حال افزایش آمد و شد بین مقام های دو کشور و نیز برداشتن گامهای بعدی درباره توافقنامه ژنو بین ایران و گروه پنج به علاوه یک، تاثیر مثبتی در گسترش مناسبات دو کشور در آینده خواهد داشت.
بویژه آنکه ایران با اعزام آقای سنایی کارشناس ارشد مسائل روسیه به عنوان سفیر جدید خود در مسکو نشان داد که هم زمان به بهبود مناسبات ایران با غرب، به گسترش روزافزون مناسبات با روسیه و چین و شرق نیز عنایت ویژه ای دارد. زیرا آقای سنایی که تا همین چند روز قبل نماینده مجلس بود، اکنون به عنوان سفیر، کار خود را در مسکو آغاز کرده است؛ او با احاطه ای که بر موضوعات اساسی و تاثیرگذار برروابط تهران - مسکو دارد، می تواند گام های سریع تری را در توسعه مناسبات دو کشور بردارد.
برای آنکه همکاری متقابل بین ایران و روسیه بیش از گذشته رشد کند، دو طرف باید از تکرار اشتباهات گذشته ممانعت کنند و نشان دهند که دوره آنکه از جیب دیگران هزینه همکاری ها را بپردازند، گذشته است . ایران و روسیه همچنین باید نشان دهند می توانند مناسبات خود را به گونه ای ارتقاء دهند که از تاثیرپذیری مناسبات شان از سیاستهای آمریکا و غرب بکاهند.
این کار چندان دشوار نیست از یکسو روسیه باید به آمریکا نشان دهد منافع همکاری پایدار با ایران را دریافته است و ایران نیز نشان دهد نمی خواهد به مناسباتش با مسکو نگاه ابزاری داشته باشد و فقط زمانیکه با غرب مشکل دارد می خواهد به روسیه روی خوش نشان دهد.
نتیجه:
روسیه در سالهای پس از فروپاشی شوروی در مناسبات با ایران فراز ونشیب های گوناگونی را تجربه کرده است. به نظر می رسد این بار برخلاف گذشته مسکو ترجیح می دهد در مورد یک توافق جامع با ایران وارد مذاکره شود و به نتیجه برسد.
متاسفانه روسیه در سالهای گذشته درباره بعضی از مسائل از جمله کمک به برقراری صلح در تاجیکستان و حمایت از اتحادیه شمال در مبارزه علیه طالبان درافغانستان با ایران کارمشترک انجام داد. اما بعد از پایان این ماجراها ایران را فراموش کرد و نرد عشق را در وادی دیگر باخت. به نظر می رسد روسیه اینبار در سفر به تهران با تاکید بر توافق جامع همکاری ها، این پیغام را به مقامات ایرانی منتقل کرد که روسیه جدی تر از هر زمان دیگر بدنبال همکارهای راهبردی با ایران در خاورمیانه و آسیای مرکزی و افغانستان است.
اگر چنین فرضی محقق شود، این برای اولین بار است که روسیه در باره سیاست یکجانبه گرایی خود در مناطق همجوار، تجدید نظر کرده است.
بی شک ایران از چنین رویکردی استقبال می کند، چرا که می داند این همکاری دوجانبه به برقراری صلح و امنیت در کشورهای منطقه کمک می کند و زمینه بسیار مناسبی را برای رفع مشکلات موجود بر سر توسعه همکاری های اقتصادی منطقه ای بر می دارد.