اوکراین زیر سایۀ تزار

دکتر سعید خالوزاده*

تنش در روابط بین اوکراین با اتحادیه اروپایی طی روزهای اخیر شدت زیادی یافته است. در این میان روسیه به عنوان کشور بزرگ همسایه اوکراین نقش مهمی در هر گونه توافق بین اتحادیه اروپایی و اوکراین دارد. حجم مبادلات 40 میلیارد دلاری اوکراین با اتحادیه اروپایی که تقریبا اندازه حجم تجارت با روسیه است این کشور را در موقعیت مهم ژئوپلیتیکی و اقتصادی برای روسیه و اتحادیه اروپایی قرار می دهد. تصمیم اوکراین به عدم امضا توافقنامه تجاری با اتحادیه اروپا، مناسبات اتحادیه اروپا و روسیه را که از گرمی چندانی برخوردار نبود بدتر کرد. بنظر می رسد تا زمانی که اتحادیه اروپایی به یک توافق جامع با روسیه نرسد، امکان برخورداری از مناسبات سیاسی اقتصادی عادی به هر یک از اقمار سابق روسیه بسیار دشوار خواهد بود و مسکو در آن مسیر کارشکنی خواهد کرد. لذا بروکسل لازم است در ابتدا به عادی سازی روابط خود با مسکو نائل شود و سپس نسبت به گسترش روابط به کشورهایی مثل اوکراین، مولداوی، روسیه سفید و سه کشور منطقه قفقاز امیدوار باشد.
از طرفی، ادامه رویکردهای غربگرایانه کی یف بر محور امضای موافقتنامه گمرکی با اتحادیه اروپا و واکنش تند مسکو به آن در روزهای اخیر نشان می دهد که روسیه برای تشدید نظارت گمرکی بر محصولات وارداتی از اوکراین و عملیاتی شدن جنگ تجاری میان دو کشور آماده می شود؛ اتفاقی که به گفته کارشناسان مسایل اقتصادی می تواند به ضرر چند میلیارد دلاری تولیدکنندگان اوکراینی منجر شود. حجم مبادلات 40 میلیارد دلاری اوکراین با اتحادیه اروپایی که تقریبا اندازه حجم تجارت با روسیه است این کشور را در موقعیت مهم ژئوپلیتیکی و اقتصادی برای روسیه و اتحادیه اروپایی قرار می دهد. اوکراین حدفاصل بین روسیه و اتحادیه اروپایی است و به عنوان کشور بزرگ مرزی از اهمیت فوق العاده ژئواستراتژیکی برای طرفین برخوردار است.
نبردی که برای جلب حمایت مردم اوکراین بین اتحادیه اروپا و روسیه در گرفته، اجلاس اخیر سران کشورهای اتحادیه اروپا و ۶ جمهوری عضو بلوک شوروی سابق در ویلینوس را تحت الشعاع قرار داد. هدف از این اجلاس همکاری اتحادیه اروپا با جمهوری های یاد شده بود. اوکراین به طور ناگهانی و البته تحت فشار روسیه تصمیم گرفت که توافقنامه تجاری با اتحادیه اروپا را امضا نکند. این موضوع موجب برخورد لفظی بین اتحادیه اروپا و روسیه شد و اجلاس اتحادیه اروپا با ۶ جمهوری سابق شوروی نیز نتوانست به رفع بن بست کمک کند. از سوی دیگر تظاهرکنندگان اوکراینی روز به روز جمعیت بیشتری را مجذوب تجمعات خیابانی خود می کنند و این امر صحنه را برای مدیریت دولت بر امور جاری مشکل می سازد.
تصمیم اوکراین به عدم امضا توافقنامه تجاری با اتحادیه اروپا، مناسبات اتحادیه اروپا و روسیه را که از گرمی چندانی برخوردار نبود بدتر کرد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، اتحادیه اروپا را متهم کرد که از "فشار و تهدید" علیه اوکراین استفاده می کند. رهبران اتحادیه اروپا اتهامات مشابهی به روسیه وارد کرده و اظهار داشتند که آنها "شدیدا مخالف مواضع و اقدامات روسیه" در قبال اوکراین هستند. منتقدین، روسیه را متهم کرده اند که برای دور کردن بعضی از همسایگان این کشور از اتحادیه اروپا و نزدیک کردن آنها به اتحادیه گمرکی روسیه، به تاکتیک های جبر و زور متوسل شده و غالبا در ارتباط با ملاحظات بهداشتی مانع ورود کالاهای خارجی می شود.
اوکراین که قرن ها تحت سلطه مسکو قرار داشته امروز برای عضویت در اتحادیه اروپا باید راهی طولانی را بپیماید. در داخل اتحادیه اروپا هم پس از گسترش اتحادیه اروپا به سوی شرق و هزینه ای که در برداشته، عده ای معتقدند گسترش اتحادیه بیشتر از ظرفیتش بوده است. اوکراین از نظر اقتصادی از بسیاری از همسایگان خود عقب تر است و نرخ فساد در این کشور بسیار بالاست. حجم تجارت اوکراین با اتحادیه اروپا و روسیه تقریبا مساوی است. بنا بر گزارش سازمان تجارت جهانی، در سال ۲۰۱۲ نزدیک به ۲۶ درصد صادرات این کشور به روسیه و ۲۵ درصد آن به اتحادیه اروپا بود. در زمینه واردات، ۳۲ درصد واردات این کشور از روسیه و ۳۱ درصد آن از اتحادیه اروپا بوده است. در سال گذشته میلادی، ارزش واردات اتحادیه اروپا از اوکراین حدود ۱۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون یورو و ارزش صادرات اتحادیه به اوکراین معادل ۲۳ میلیارد و ۸۰۰ میلیون یورو بود.
پوتین بر خلاف اتحادیه اروپا فشار وارد می‌کند، از ماه اوت یک تحریم تجاری علیه اوکراین اعمال کرده است و همزمان پیشنهاد کرده است که قیمت گاز صادراتی به اوکراین را کاهش می‌دهد. مسکو تصور می کند که توافق اوکراین و اتحادیه اروپا به نوعی اهانت به روسیه و تخریب چهره شخصی پوتین می باشد. او ممکن است این توافق را تهدیدی اقتصادی و ایدئولوژیکی نیز محسوب کند؛ اوکراینی که با حاکمیت قانون اداره شود، برای حضور شرکت‌های روسی که تمایل دارند با آنها فرای قانون برخورد شود، به بازاری نامناسب تبدیل خواهد شد.
اوکراین ۴۵ میلیون نفر جمعیت دارد و یکی از بزرگ‌ترین کشورهای اروپا محسوب می‌شود. خط لوله گاز صادراتی روسیه که اهمیت حیاتی دارد با عبور از خاک اوکراین، گاز را به مصرف‌کنندگان کشورهای عضو اتحادیه اروپا می‌رساند. اتحادیه اروپا تقریبا یک چهارم گاز مورد نیاز خود را از روسیه خریداری می‌کند. لهستان و لیتوانی، دو کشوری در اتحادیه اروپا هستند که صراحتا گفته‌اند اوکراین که قرن‌ها تحت سلطه مسکو قرار داشته باید به اتحادیه اروپا ملحق شود.
بعد از چند روز پرتنش ظاهرا اوکراین و اتحادیه اروپا برای امضای موافقنامه تجاری توافق کرده اند. سرگئی آربوزوف، معاون اول نخست وزیر اوکراین پس از گفت‌وگو با استفان فوله کمیسر امور توسعه اتحادیه اروپا در کی‌یف گفت: اوکراین به زودی توافقنامه تجاری با اتحادیه اروپا را امضا خواهد کرد. وی البته هیچ زمان یا ضرب‌الاجلی برای اجرای این توافقنامه مشخص نکرد.
مقامات اتحادیه اروپا به دلیل وارد کردن فشارهای خارجی بر اوکراین برای توقف توافقات تجاری کیف با این اتحادیه و ایجاد ارتباط نزدیک‌تر با مسکو از روسیه انتقاد کرده‌اند. خوزه مانوئل باروسو، رییس کمیسیون و هرمان فان رامپوی، رییس شورای اروپا در تاریخ 14 آذر اظهار داشتند، «اتحادیه اروپا، اوکراین و یا هر شریک کاری دیگری را وادار نمی‌کند تا میان این اتحادیه و یا هر کشور منطقه‌ای دیگری را انتخاب کند.» آن‌ها افزودند که روسیه فشارهای غیرقابل قبولی را بر کی‌یف وارد کرده است. این دو مقام اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه مشترکی گفته اند، «اتحادیه اروپا آماده است تا با رویی گشاده‌و حمایت‌گرتر با آن‌هایی که مایلند به اصلاحات و مدرن شدن دست بزنند، مواجه شود». در این بیانیه به تهدید اوکراین از سوی روسیه مبنی بر قطع ذخایر گازی کی‌یف و اعمال محدودیت‌های تجاری با هدف تحت فشار گذاشتن این کشور برای خروج از توافق‌نامه با اتحادیه اروپا تاکید شده است. در عین حال روسیه اتحادیه اروپا را به اعمال فشارهای بی‌مورد بر اوکراین با هدف امضای توافق‌نامه با این اتحادیه متهم کرده است. پیش از این نیز، کاترین اشتون، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، با صدور بیانیه تصمیم کی‌یف را نه تنها برای اتحادیه اروپا بلکه برای مردم اوکراین ناامیدکننده دانسته است.
امتناع ویکتور یانوکوویچ، رئیس جمهوری اوکراین، از امضای توافقنامه‌ تجاری با اتحادیه اروپا، به اعتراضات گسترده در آن کشور دامن زده است. یانوکوویچ که در سال 2010 به ریاست جمهوری اوکراین رسید، خواستار روابط نزدیک با روسیه است. او پیشتر گفته بود که پس از فشارهای روسیه با امضای توافقنامه با اتحادیه اروپا مخالفت کرده است. رئیس جمهوری اوکراین، حدود 3 هفته پیش در اجلاس اتحادیه اروپا در شهر ویلنیوس، لیتوانی، از امضای این موافقت‌نامه تجاری که کشورش را به اتحادیه اروپا نزدیک می‌کرد، خودداری کرد. پوتین از اوکراین می‌خواهد تا به اتحادیه گمرگی روسیه بپیوندد. این اتحادیه شامل روسیه، بلاروس و قزاقستان است.
با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی اوکراین و قرار گرفتن در حد فاصل بین روسیه و اتحادیه اروپایی، گرایش کی یف به سمت هر یک از این دو قدرت می تواند منجر به حساسیت قدرت مقابل شود. بنظر می رسد تا زمانی که اتحادیه اروپایی به یک توافق جامع با روسیه نرسد، امکان برخورداری از مناسبات سیاسی اقتصادی عادی به هر یک از اقمار سابق روسیه بسیار دشوار خواهد بود و مسکو در ان مسیر کارشکنی خواهد کرد. لذا بروکسل لازم است در ابتدا به عادی سازی روابط خود با مسکو نائل شود و سپس نسبت به گسترش روابط به کشورهایی مثل اوکراین، مولداوی، روسیه سفید و سه کشور منطقه قفقاز امیدوار باشد.

استاد دانشگاه پژوهشگر ارشد مطالعات اروپا*

5249