نشانه گرافیک ایران

مرتضی ممیز همان اندازه که چیره دست، کاردان و هنرمند بود دست نیافتنی و در ارتباطات میان فردی دیریاب می نمود. ابعاد شخصیت او برای شاگردان و مریدانش البته متفاوت از دیگران است و من که دورادور از طریق آثارش در مطبوعات وی را می شناختم تنها برخی برخوردهایش در ملاقات ها و جلسات عمومی نشانگر ملاک و ویژگی های شخصیش است. قامت بلند و چشمان تیز بین و ابروان پرپشت با آن سبیل پر صلابت چهره با نفوذی به او بخشیده بود. من چند مرتبه در خلال دوران زندگی استاد ممیز با او ملاقات داشتم دو بار پیش از دوران بیماری که بالاخره در شهریور سال 1384 از پای در آوردش و چند مرتبه پس از گرفتاری به بیماری جان سوز سرطان. بی گمان طراحی و گرافیک ایران مدیون خلاقیت و ابتکار و تلاش های آموزشی استاد مرتضی ممیز چهره ماندگار است و آثار او که در گوشه و کنار تهران و کشور به جا مانده نشانگر وسعت نگاه او به این هنر مدرن است. نخستین مرتبه در سال 1372 برای مشورت طراحی آرم کنگره جهانی عطار نیشابوری به دفترش رفتم و نکات مهمی درباره چگونگی سفارش طرح به هنرمند و گرافیست دریافتم. اینکه اساسا در مواجهه با هنرمند که اساس تاًملاتش "خلاقیت" است چه باید خواست و چگونه؟ پیش تر در اوایل ورودم به دانشگاه تهران در سال 1362 که با برخی نشریات فرهنگی همکاری می کردم گهگاه با مسئولین و مدیران ارشد و بلند پایه ای مواجه می شدم که از همین نکات ابتدایی بی بهره بودند. به عنوان مثال شخصی برای طراحی آرم ژاندارمری کشور درخواستش چنین بود: طرحی که در آن چند فعالیت مهم ژاندارمری متجلی باشد مثلا پاسگاه، هلیکوپتر، سرباز، تفنگ ژ 3 و ... که اقتدار سازمان را نشان دهد! روشن است که طراحی آرمی با این مشخصات چگونه است. اکنون که سواد بصری و رسانه ای گسترش یافته است هنوز هم فقدان بینش عمیق تصویری در ذهن و زبان بسیاری از مسئولین و برخی مدیران شهری قابل مشاهده است. در صورتی که نشان و نشانه ها در معماری و اطلاع رسانی و هدایت فکر و اندیشه نقش جدی ایفا می کنند. در آن جلسه دانستم که فقط باید "نیاز" را طرح کرد و نحوه طراحی را به هنرمند سپرد و هیچ نگفت! و البته بعد از ارائه اثر از سادگی کار و پیام مستتر و دیریاب طرح نهراسید. استاد ممیز از جمله هنرمندانی بود که خود "نیاز" را تشریح و مخاطب را اقناع می کرد تا هرچه او "خلق" می کند بپذیرد.

نحوه صحبت و گفتگو و لحن ممیز منحصر به فرد بود و دانشجویان و هنرجویان کاملا با اخلاق و رفتار ویژه استاد آشنا بودند. گرچه پیش از استاد ممیز نیز برخی کسان در ایران در ارائه برخی طرح ها و نشانه ها "تقدم فضل" داشتند اما "فضل تقدم" بی تردید با اوست به همین دلیل نخستین پیشنهاد برای انتخاب چهره ماندگار گرافیک ایران به ایشان شد و من مدتی در این خصوص با وی صحبت کردم تا بالاخره پذیرفت. مدتها پس از این واقعه برای دیدارش به منزلش رفتم. هنگامی که در بستر بیماری بود و دیگر از صلابت وسلامت چهره اش خبری نبود. می گفت برای درمان سرطانش نیاز به آمپول های گران قیمتی است که می بایست از لندن طی تشریفات خاصی در ظروف یخی ارسال شود و تشکر می کرد از مبلغ جایزه چهره های ماندگار که چند ماهی نیازش را برآورده کرده است و کمک رئیس جمهور وقت که آنهم نیم سالی کمکش کرده اما به دلیل گرانی دارو درخواست فروش تابلو گرانبهایی را داشت که بالای سر اتاقش نصب شده بود تا شاید مدتی نیز اینچنین بگذرد و من افسوس خوردم که چرا باید نهاد و مرکزی نباشد که به استادان چنین سترگ کمک کند تا با بیمه آنان در حقیقت ارتقاء فرهنگی کشور میسر شود. مرتضی ممیز با پیشنهاد رشته "گرافیک" و تاسیس این هنر در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و آثار متفاوت در نشریات و نگارش دهها مقاله و مدیریت هنری چندین موسسه و نهاد ایرانی و بین المللی نامی ماندگار در عرصه فرهنگ و هنر ایران است. کتاب "قصه های قرآن" از جمله معروف ترین آثار وی با تکنیک نو سرفصل جدیدی در تصویر کتاب های نوجوانان بود که الگوی دیگر هنرمندان شد. شخصیت اقتدار گرایانه ممیز و نبود هماوردی در شان و منزلت او عنوان پدر گرافیک ایران را تا حد زیادی زیبنده وی می کند اما این عناوین که در دهه اخیر در رسانه ها برای مفاخر و نخبگان کشور رواج یافته است بیش از آنکه مبنای اصولی و حقیقی داشته باشد وجهی اعتباری است که معمولا توسط برخی مجله ها در مطبوعات و نشست ها به صورت سلیقه ای شایع و ترویج می شود و نشانگر فضای پدرسالارانه جامعه است که در حوزه جامعه شناسی فرهنگی قابل بررسی است و فرصت عمیق تری می طلبد. با این وصف "چهره ماندگار گرافیک ایران" عنوانی است که علی رغم طعنه برخی همگنان با قاطعیت آن را پذیرفت. در سالگشت درگذشت این هنرمند بزرگ یادش را گرامی می داریم. خدایش بیامرزد.