نقبی به ذهن تاریخی - اجتماعی ما ایرانیان

خبر‌ها حاکی از آن است که چهارشنبه این هفته، سرانجام فیلم جدید اصغر فرهادی در سینماهای ایران اکران خواهد شد. غرض از نگارش این یادداشت، اشاره به یکی از جنبه‌های این فیلم است که می‌تواند برای ما مخاطبان ایرانی تأمل فراوانی به همراه داشته باشد. فیلم گذشته مثل اغلب کارهای فرهادی درامی مدرن در باب مناسبات خانوادگی به حساب می‌آید و دغدغه‌هایی را درباره طلاق، پنهان کاری، تردید، قضاوت و... مطرح می‌کند. اما یکی از نکته‌های اساسی این فیلم در کنار همه جنبه‌های یادشده، نوع نگاه به فرایندهایی است که در زمان گذشته رخ داده است و اکنون ریشه‌هایش، شاخ و برگ‌های اوضاع و احوال کنونی را شکل داده است. در واقع در عمق داستان خانوادگی این فیلم، نوعی رابطه دیالکتیکی بین رخدادهای گذشته و تبعات حال شکل می‌گیرد و مخاطب در میانه تز و انتی تز مقتضیات این دو زمان، ناچار به نوعی انتخاب می‌شود: آیا گذشته‌ها را می‌توان‌‌ رها کرد و فارغ از هر چه بر آدمی سپری شده است، تمرکز جهان بینی را روی نیازهای کنونی استوار ساخت و یا اینکه هر رفتار و موقعیتی را در فضای فعلی بر اساس دلبستگی‌ها و حسرت‌ها و گره‌های گذشته تنظیم کرد؟
این روز‌ها برای ما ایرانیان موقعیت خاصی است. بعد از دوره‌ای آکنده از التهاب‌های سرنوشت ساز و گذشته‌ای پر از حسرت‌ها و تردید‌ها و انباشتگی بغض‌های متراکم ادراکی و احساسی، وارد فضایی نوین شده‌ایم که لحظه لحظه مختصاتش، تداعی کننده بسیاری از نمودهایی است که ریشه در گذشته‌ای نه چندان دور دارند. اکثریت ملت ایران به رغم دلخوری‌های فراوان از فضای پیش رو، در همایشی بزرگ شرکت کردند و مقطعی نوین را در تاریخ معاصر خویش رقم زدند. در این بزنگاه تاریخی، در برابر آنچه که گذشتهٔ ما را در طول چندین سال قبل شکل داده است، چه موضعی باید گرفت؟ آیا آن همه انباشتگی حسی/اداراکی را می‌توان از یاد و ذهن دور کرد و صرفا به حالی نگریست که قرار است آینده‌مان را بارور سازد و یا اینکه همچنان درگیری وجودی با گذشته‌مان، قرار است موضعمان را در قبال حال مشخص سازد؟
فیلم فرهادی داستانی خانوادگی را تعریف می‌کند، اما رویکرد اندیشمندانه این هنرمند بزرگ، دغدغه‌ای را در ذهن مخاطبش شکل می‌دهد که می‌تواند در هر ساحتی، از جمله موقعیت کنونی ما ایرانیان، قابل طرح باشد.
فیلم گذشته را حتما ببینید. نه صرفا به دلیل آنکه سازنده‌اش از مفاخر سینمایی جامعه ما است، نه صرفا به خاطر آنکه ساختاری قدرتمند به لحاظ سینمایی دارد، و نه صرفا به خاطر داستان جذاب و تکان دهنده‌اش... این فیلم، مثل اغلب فیلم‌های فرهادی، نقبی به ذهن تاریخی/اجتماعی ما است؛ ولو آنکه این بار ماجرایش در کشوری دیگر و در جامعه‌ای دیگر رخ داده باشد. گذشته را حتما ببینید.