رشد انتشار مقالات علمی در ایران واقعی است؟

1- تولید علم در دنیای امروز با شاخص های علم سنجی (scientometrics) عمدتا بر پایه روش شناسی کتابنگاری (bibliometric) سنجیده می شود. این موضوع در حال حاضر در پژوهشگاهها و مرکز های علوم و فناوری اطلاعات به صورت تخصصی و حرفه ای دنبال می شود. انجمن های علمی ملی و بین المللی هم برای آن وجود دارد و بسیاری از متخصصان و پژوهشگران در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، زمینه های تخصصی خود را در این حوزه از دانش دنبال می کنند. به لحاظ تخصصی موضوع علم سنجی به شیوه مدرن سابقه ای حدود 60 ساله در دنیا دارد. در ایران پیشنهاد ایجاد نخستین «مرکز ملی مدارک ایران» ابتدا از سوی دبیر سازمان پیمان مرکزی سنتو طرح شد. در پاییز 1346 ( دسامبر 1967م) دکتر جان هاروی طرحی برای ایجاد "مرکز اسناد ایران" و "مرکز آماده سازی کتاب تهران" به دکتر مجید رهنما، وزیر وقت علوم و آموزش عالی، ارائه داد. با موافقت رهنما و تصویب سازمان برنامه و بودجه، از آغاز مهرماه 1347 دو مرکز یادشده در قالب «مرکز اسناد ایران» آغاز به کار کردند. این مرکز در طی سالهای گذشته با سازماندهی و نامهای متفاوت توسعه یافته است و اکنون با نام "پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران" سابقه و سنی تقریبا برابر با نگارنده این یادداشت (حدودا 45 سال!) دارد. (1).

2- در سال 1339 (1960م) دکتر یوگن گارفیلد (Euguene Garfield) دانش آموخته، شیمی و دارای دکترای کتابداری از دانشگاه پنسیلونیای آمریکا موسسه ای برای نمایه سازی انتشارات علمی به نام "موسسه اطلاعات علمی Institute for Scientific Information یا به اختصار ISI بنانهاد که امروزه بخشی از موسسه "تامسون رویترز" شده است. هدف او قابل دنبال کردن و سنجش مقالات و سایر تولیدات علمی حاصل کار پژوهشگران در زمینه های تخصصی علمی بود (2). این کار در ادامه با اهداف و گستردگی های مختلف از طریق موسسات نمایه سازی علمی گوناگون بر پایه گزارشهای مقالات منتشره که حداقلهای استانداردهای نمایه سازی را کسب می کنند انجام می شود (از معروفترین آنها می توان به اسکوپوس، ISC و اخیرا گوگل اسکالر اشاره نمود).

3- دکتر جعفر مهراد رییس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در گفتگویی در بهمن 91 (2) ابراز داشته است که پایگاه نمایه سازی تامسون رویترز (ISI) سامانه ای است که 8005 نشریه را در بخش علوم و 2678 نشریه را در بخش علوم اجتماعی در پایگاههای اطلاعاتی خود پردازش میکند. در مقایسه با پایگاه اسکوپوس که نزدیک به 20000 نشریه علمی دارد پایگاه تامسون رویترز کوچکتر است، بنابراین جایگاه کشورها، مؤسسات، نشریات و دانشمندان به طور طبیعی در ISI در مقایسه با اسکوپوس متفاوت است. بر این اساس در پایان سال 2011 با در نظر گرفتن کل حوزه های دانش، آمریکا، چین، انگلیس آلمان و ژاپن، به ترتیب پنج رده اول تولید کنندگان علم، و فرانسه، کانادا، ایتالیا، اسپانیا و استرالیا، در جایگاه پنج کشور دوم قرار می گیرند. بر پایه این گزارش، ایران در رتبه 22 بعد از ترکیه (در رتبه 18) و بلژیک (در رتبه 21) قرار میگیرد.

4- بر پایه گزارش پایگاه SJR (4) در صورت مقایسه کل مقالات نمایه شده بین سالهای 2006 تا پایان 2011، ایالات متحده در جایگاه اول (با حدود 6 میلیون 150 هزار مستند نمایه شده) و بعد چین (با حدود 2 میلیون و 250 هزار مستند نمایه شده) قرار دارد. ترتیب کشورها تا رتبه 9 شبیه گزارش ISIدر سال 2011 است، با این تفاوت که هند در رتبه 10 قرار دارد و استرالیا یک پله پایین تر در جایگاه یازدهم می ایستد. در این جمع بندی 6 ساله، ترکیه رتبه 20 با 267 هزار و ایران رتبه 27 با 159 هزار مستند نمایه شده را به خود اختصاص داده اند. در این رتبه بندی 6 ساله در آسیا، چین، ژاپن، هند، کره جنوبی ، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس بالاتر از رتبه ایران ازنظر تولید علم قرار گرفته اند.

5- گزارشی حدود سه سال پیش در مجله نیوساینتیست (5) منتشر شد که سریعترین "سرعت رشد" تولیدات علمی در سال 2010 را برای ایران برآورد نمود. این گزارش با ترجمه ها و تعبیر های گاه غلطی در کشور منتشر شد. البته اصل موضوع خبری خوشحال کننده برای ما ایرانیان بود ولی تفسیرهایی که از آن شد (اینکه متوسط هوش ایرانیان 11 برابر هوش متوسط در دنیاست!، یا اینکه تولیدات علمی در ایران یازده برابر متوسط تولیدات علمی در دنیا شده است! و...) نادرست و شبه علمی بود. در چنین حالاتی خوشبینانه موضوع را باید به اشتباه در ترجمه خبر و در حالات بدبینانه ، اغراق گویی های بی پایه و شبه علمی مربوط کرد. به هر حال اصل خبر جالب توجه بود و نشان می داد که در فرایند تولید علمی موسسات آکادمیک (دانشگاهها، پژوهشگاهها و پارک های علم و فناوری در ایران) در وضعیت مناسبی از نظر روند و سرعت رشد تولیدات علمی قرار گرفته اند.

6- رشد چاپ مقاله مثلا در ایران یا ترکیه و یا هند (از کشور های توسعه یافته که در دو دهه گذشته رشد بسیار خوبی یافته و خود را به رتبه های 10 تا 30 جمع کشورهای تولید کننده علم رسانده اند ) الزاما به معنی تولید علم در زمینه مسائل بنیادی و انسانی این کشورها یا مستقیما در جهت مسائل و مشکلات همان جامعه در حال توسعه ، یا تبدیل علم به ثروت یا کارآفرینی در این کشور ها نیست. سیاستگذاری در توسعه علم و فناوری نقش بسیار حساسی در این زمینه و هدایت پژوهشهای علمی (و تناسب تولیدات در زمینه های مختلف علوم پایه، علوم انسانی، فنی، هنر و کشاورزی) دارد. مثلا در حوزه فلسفه، در همان بازه یادشده 2006 تا 2011، آمریکا در جایگاه اول، چین در رتبه 14 قرار دارد و رتبه های کشور های آسیایی دیگر به این ترتیب است : ژاپن 30، ترکیه 37 و ایران 45 . یا در زمینه مقالات منتشره در زمینه علوم سیاسی – اجتماعی، آمریکا اول، چین رتبه 20، کره جنوبی 24، هند 25، تایوان 27، ترکیه 28، و ایران در رتبه 52 قرار دارد. همین موضوع نشان می دهد که رشد نسبتا خوب (در مقایسه با غفلت قبلی) و جایگاه به نسبه آبرومند کسب شده اخیر بیشتر مربوط به حوزه های علوم پایه و فنی است و اتفاقا در حوزه های بنیادی مهم و بسیاری از شاخه های علوم انسانی، در تولید و انتشار مستندات مطابق استاندارد های روز بین المللی همچنان جایگاه کشور ما غیر قابل پذیرش و اسف بار است. چه بسا تبدیل نشدن علم پایه و فناوری های تولید شده در کشور به آنچه که در جامعه مورد نیاز و قابل استفاده و مشکل کشور است، بعضا به همین عقب ماندگی و سرعت کم در زمینه های یاد شده (عمدتا در بعضی شاخه های پایه نظیر فلسفه و علوم انسانی) مربوط باشد.

7- از سوی دیگر تولید علم به صورت انتشار مقالات در نشریات دارای داوری استاندارد بین المللی خوب و مفید است، به گردش علم از طریق انتشار، داوری و نقد مقالات و بین المللی کردن و استاندارد کردن سطح فعالیتهای علمی یک جامعه علمی در یک کشور کمک می کند و البته در جای خود نمادی خوب برای سنجش هم هست. به همین ترتیب جایگاه علمی کشور ما به ویژه در حوزه ها و رشته هایی که بیشترین رشد در آن صورت گرفته است به تدریج به جایگاه آبرومندی نزدیک شده است.

8- گاهی هم در اعلام نتایج سنجش نوع و کیفیت فعالیتهای علمی بر پایه آمار های علم سنجی چنان اهمیت تعداد مقالات نمایه شده و انتشار آنها اغراق آمیز بیان می شود که تعداد مقالات نمایه شده نه فقط به عنوان نماینده افتخار و آبروی ملی در زمینه تولید علم در سطح ملی بیان می شود، بلکه در ملاکهای سنجش برای افراد (به ویژه اعضای هیئت علمی) این نگاه یک سویه به نتایجی نسنجیده و فکر نشده در تعیین رتبه بندی جایگاه بعضی از محققان و استادان کشور و چه بسا نادیده گرفتن تلاشهای علمی و پژوهشی آنها منجر می شود. این نوع برخورد به دلایل زیر اشکالات زیادی دارند: بسیاری از فعالیتهای پژوهشی از نوع چاپ مقاله نیستند، توسعه آزمایشگاهها، انجام بسیاری از فعالیتهای توسعه فناوری، ایجاد رصدخانه های علمی مختلف، توسعه تجهیزات، گسترش پارکهای علم و فناوری و ... از دسته فعالیتهایی هستند که به سختی قابل انتشار به صورت مقاله هستند. از سوی دیگر در همه کشورها بعضی از پژوهشهای استراتژیک در قالب پروژه های محرمانه انجام می شوند که هرگز قابل انتشار عمومی نیستند و در ژورنالها هم منتشر نمی شوند. در بعضی از پژوهشهای دیگر ایده ها و فرایند پژوهش تا تبدیل به مقاله شود گاهی بیش ازیک دهه طول می کشد. واقعیت آن است که همه مجلات نیز یک کیفیت ندارند. حتی در نمایه سازی های معتبر نیز نمایه شدن همه مجلات الزاما به معنای تایید علمی و اعتبار مطلق آن در جامعه علمی مربوطه نیست. به همین دلیل اکنون در دانشگاهها و پژوهشگاهها فهرستی از مجلات نمایه شده با کیفیت پایین و یا مجلات غیر معتبر وجود دارند که انتشار مقاله در آنها اعتباری برای نویسنده و منتشر کننده مقاله در آنها تلقی نمی شود.

9- همانطور که در بالا توضیح داده شد سرعت رشد انتشار و نمایه سازی مقالات علمی در ایران به ویژه در 15 سال اخیر بسیار بالا بوده است. مثلا از سال 1382 تا 1390 در طی حدود 8 سال، آمار مقالات منتشر شده از ایران دارای نمایه سازی در پایگاه ISI ، از حدوداً 2 هزار مقاله به حدود 20000 مقاله (ده برابر) رسیده است. بدون شک تعداد اعضای هیأت علمی، و تعداد دانشجویان فوق لیسانس و دکتری نیز در این سالها رشد قابل توجه داشته است. ولی از نظر کیفی و زیرساخت مدرن برای امکان انجام پژوهش، با رجوع به زیر ساخت های پژوهشی کشور مشخص می شود که این رشد ده برابری قابل استناد نیست. انصاف آن است که به رشد زیر ساخت های پژوهشی در همین مدت اشاره شود ولی این رشد انتشار مقالات نمایه شده بیش از آنکه مربوط به رشد توجه به توسعه زیر ساخت های کشور باشد، به گسترش دوره های دکتری، و کارآزموده تر شدن محققان ایران در نگارش و انتشار مقالات علمی شان در سطح بین المللی مربوط است (که در جای خود اتفاق مبارکی است). بنابراین از رشد انتشار مقالات علمی الزاما به نتیجه گیری خطی و مستقیم در توسعه امکانات پژوهشی (با همین سرعت) نمی توان رسید. به لحاظ کیفی نیز نمی توان ادعا کرد که کیفیت تولید ات علمی در ایران به طور متوسط ده برابر شده است ( البته بدیهی است که رشد کرده) . بنابراین ضمن رعایت نگاه منصفانه و بیان پیشرفتها، باید از هر نوع نگاه اغراق آمیز و شبه علمی که هم خودمان و هم مدیران و مردم جامعه را به به انگاره ای غلط و شبه علمی رهنمون شود، اجتناب کرد. یکی از مهمترین آسیب ها در این زمینه توسعه بعضی تقلبها و کپی کاری ها در انتشار مقالات است (که صرفا مربوط به ایران هم نیست ولی) می توان آن را علاوه بر نادیده گرفتن موضوع اخلاق علمی و حرفه ای، به رشد شتابان (و در بعضی زمینه ها و دانشگاهها: بی ضابطه) در تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تعداد اعضای هیئت علمی لازم برای چنین رشدی دانست. این کار چنانچه بدون نظارت دقیق و سختگیریهای منطقی از نظر داوری فرآیند و نتایج کارهای علمی در کشور همراه نشود، عملاً امکان و زمینه کپی کاری را نیز بیشتر نیز می کند.

10- کپی و تقلب نه فقط در مقاله و کتاب بلکه متاسفانه در بعضی موارد در پایان نامه ها (به ویژه پایان نامه های کارشناسی ارشد) نیز گزارش شده است (که بخشی از تولیدات پایه علمی هر کشور را تشکیل می دهند). از یک سو ایده ها و نتایج و بعضاً متن پایان نامه ها کپی می شوند و از سوی دیگر متن پایان نامه هایی که به زبان انگلیسی یا زبانهای دیگر منتشر شده و در اینترنت در دسترس هستند، ترجمه شده، یا عیناً و یا بخشی در پایان نامه ها دیگر تکرار می شوند. نگارنده این یادداشت همچنان به آمار تعداد پایان نامه هایی که به صورت کپی (بخشی یا تماماً) در ایران تهیه شده اند، (به دلیل عدم پژوهش یا عدم انتشار آن تا کنون) دسترسی نداشت، ولی شخصاً گونه های مختلف این کپی های (بیشتر غلط و ناشیانه) را ملاحظه کرده است.

11- در صورتی که تولید محصولات علمی مشابه با نمونه خارجی با رعایت اصول فنی و ضوابط اخلاقی باشد جنبه های مثبتی دارد، ولی تولید محصولی به عنوان نوآوری و اعلام آن به عنوان اختراع،که از ایده تا طراحی اجزای آن، بخشی یا تماما، کپی شده باشد) مستداق بی اخلاقی و تقلب است. از این دیدگاه در نزد بسیار از اعضای هیئت علمی در ایران تردید های جدی به ویژه در مورد تعداد اختراعات ثبت شده در کشور یا گزارش از تعداد ثبت این اختراعات از سوی ایرانیان در خارج از کشور وجود دارد. این تردید را می توان در جلسات شوراهای پژوهشی و داوری های جشنواره های مختلف به وضوح مشاهده کرد. دلیل مهم این موضوع ثبت تعداد زیادی اختراع از سوی سازمان ثبت اسناد است که در تمام یا بخش های مختلفی از فرایند داوری ادعای اختراع مربوطه، موسسه (دانشگاه و پژوهشگاه) محل کار محقق و یا جامعه علمی مربوطه با آن حوزه تخصصی در جریان داوری موضوع یا قرار نگرفته اند و یا فرایند داوری بسیار سلیقه ای و ناقص طی شده است. البته با حضور و مسئولیت گرفتن سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران به نظر می رسد که در حوزه اختراعات، به تدریج روند ناقص یادشده در حال اصلاح باشد.

12- تولیدات علمی ایران بی تردید رو به رشد است. پژوهشگران ایرانی، در همین سال 1391 نیز با وجود تحریم و محدودیتهای مالی و اقتصادی و کمبود منابع برای به روز رسانی تجهیزات (که مشکلات و وقفه های متعددی ایجاد نمود) و بسیاری از پژوهشگران با انتخاب هوشمندانه روش و مسیر پژوهشهایشان توانسته اند روند توسعه علمی کشور را همچنان رو به رشد نگه دارند. البته بدیهی است که این محدودیتهای کنونی در آمار تولیدات دو تا سه سال آینده به تدریج خودنمایی خواهد کرد. اینکه این تولیدات علمی در حوزه های لازم و مهمی چون علوم انسانی، و بعضی از موضوعات مرتبط با فناوری های پیشرفته لازم است توسعه یابد مساله ای جدی است که در تکمیل چرخه کاربردی کردن علم و قابل استفاده کردن محصولات علمی در ایران "برای جامعه ایران" باید در دهه آینده مورد توجه جدی قرار بگیرد. اینکه با روند حاضر هدفگذاری تعیین شده برای متوسط شاخص تولیدات علمی در سال 1404 قابل تامین باشد (یا به نظر برسد) خبر خوبی است ولی الزاما به معنی توسعه یافتگی همه جانبه و پیشرفته بودن "جامعه ایرانی" با تمام اجزا و مشخصاتش و سعادتمندی ایرانیان در افق چشم انداز نخواهد بود. برای دستیابی به این پیشرفت و سعادتمندی نوع سیاستگزاری متفاوت با آنچه تا کنون اعمال شده و متناسب با آن اهداف عالی لازم است.
*معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
-----------------------------------------------------------
1- وبگاه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران
2- آشنایی با دکتر یوگن گارفیلد، بنیانگذار موسسه اطلاعات علمی، ISI
3- گفتگوی دکتر جعفر مهراد با خبرگزاری فارس –
4- پایگاه SJR-
5- مقاله مجله نیوساینتیت در مورد سرعت رشد تولیدات علمی در ایران- سال 2010
45234