راه ناهموار پیشرفت ما

این که تمایل داشته باشیم پیشرفت کنیم و بر آن اصرار ورزیم مهم است، اما مهم تر شناخت راهی است که باید از آن رفت، راهی که هموار باشد، ضرر و دشواری کمتری داشته باشد، و در یک رقابت سالم و بدون منازعه در دنیا، برای ما مشکل ساز نباشد که هیچ در یک فضای تعامل به ما کمک کند. در حال حاضر به نظر می رسد استراتژی پیشرفت در میان ما مشکلاتی دارد که برای داشتن درک دست از آن نیازمند ارزیابی جدی از وضعیت موجود هستیم. در غیر این صورت خسارات آن لامحاله بر ما تحمیل خواهد شد و این علاوه بر عقب ماندگی است که در آن هستیم. همین که ما خود را با ژاپن مقایسه می کنیم، یا حتی مالزی، و حسرت می خوریم که به رغم همه مشابهت‌ها و ادعاهای برتری استعدادی، نتوانسته‌ایم راه پیشرفت را هموار کنیم، نشانی است از این که در مسیر قرار نداریم یا از مسیر ناهموار می رویم.
در این باره به چند نکته اشاره می کنم:
یک نکته مهم آن است که دانشگاه‌ها تنها مسیر طبیعی تحول علمی هستند اما ما در این مسیر قرار نداریم و آنها را تنها در حد نگهداری و اداره شغل ها در جامعه و حتی بدتر از آن دادن مدرک ولی بی ربط به کار مد نظر داریم. در واقع تلاش نمی کنیم نیروی دانشگاه را در پیشرفت علم بسیج کنیم. این در حالی است که انژری اصلی خفته ما در نسلی است که در دانشگاه وارد می‌شود و برای ساختن زندگی آینده‌اش دنبال علم آموزی است. آنچه در حال حاضر با آن روبرو هستیم تغییر این مسیر به سمت مؤسسات دیگر است که هرچند محتمل است در برخی از موارد سرعتی‌تر عمل کند، اما به دلیل عدم کشش ذاتی و نبود نیروی انسانی و فکری کافی، راه به جایی نخواهد برد.
نکته دیگر امنیتی کردن علم و پژوهشهای علمی است. این درست است که در برخی از حوزه های حساس، امنیتی شدن لازم است و باید از دستاوردها و پیشرفت ها مراقبت کرد، اما سرایت این امر به تمام حوزه های پژوهشی مشکل ایجاد می‌کند. این امنیت، شامل امنیت ذهنی و خارجی هر می‌شود. وقتی ما از استاد خارجی استفاده نمی‌کنیم معنایش این است که امنیتی نگاه می‌کنیم و این یعنی دور شدن از برخی از منابع مهم علمی. وقتی ما از ترس فقط روی داشت های خود تکیه کنیم، معنایش این است که به گونه ای خاص امنیتی فکر می کنیم و از نفوذ افکار دیگران که بخش مهمی از آنها دانش بشری است می هراسیم. وقتی اصرار داریم  دانشجوی ما که به خارج می رود روی ایران کار نکند، حال هر حوزه ای که باشد و بدون استنثناء، معنایش این است که همه چیز را امنیتی می بینیم و مانع از آن می شویم که پژوهش در این حوزه ها بیشتر شود. و از این دست مثالها که فراوان است و خود این بحث نیازمند یک پژوهش جدی است.
مسأله دیگر دسترسی به منابع از راه طبیعی است. تا این زمان، هیچ بانک معلومات مهم داخلی در اختیار نیست و هر کسی در هر حوزه ای مجبور است از «پراکنده‌ها» استفاده کند. شرایط خاص اقتصادی وسیاسی دسترسی به بانک های اطلاعاتی بیرون را نیز دچار مشکل کرده و با افزوده شدن آنها، راه پیشرفت علمی بیش از پیش سد خواهد شد. علم چیزی نیست که با فشار آوردن به مغز یا توصیه رئیس بسیج مشکلش حل شود، پیشرفت علم راه و طریقی دارد که باید به صورت طبیعی و با استفاده از ابزارهای معمول و پله پله طی گردد. در این زمینه، ما هنوز مجبوریم از ابزارهای قدیمی مثل مطالعه عادی استفاده کنیم. این که کسی مجبور شود برای یافتن یک مطلب در یک کتاب پانصد صفحه ای همه آن را بخواند تا آنجا با یک سرچ کوتاه در عرض چند ثانیه آن را به دست آورد، تفاوت دو مسیر را به راحتی به تصویر می‌کشد. در بسیاری از زمینه های دیگر نیز چنین است. اگر شما هر کتابی را بخواهید در نزدیک‌ترین نقطه و در دسترس شما باشد تا آن که مجبور شوید از صد نفر سراغ بگیرید و به ده کتابخانه سر بزنید، طبعا بسیار متفاوت خواهد بود.
اینها نمونه ای اندک از اشکالات بزرگی است که نشان می دهد ما استراتژی پیشرفت علمی را به صورت تعریف شده نداریم. به مسائل علمی چالشی می نگریم، از نوگرایی پرهیز داریم و از آن بیزاریم، به رغم شعارها، استعدادها و مسیر طبیعی آنها را جدی نمی گیریم و تشویق نمی کنیم. در این زمینه نیازمند تأمل بیشتر هستیم . تا وقتی این مسیر را روشن نکنیم، اتفاق جدی در حوزه علم در کشور ما رخ نخواهد داد. بگذریم از اشکالات دیگر اساسی که حتی در درک معنای درست علم داریم، به طوری که رواج همزمان خرافات در کنار مسائل علمی در میان مردم به یک رویه در میان ما تبدیل شده و کمترین نتیجه اش خلط کردن علم و جهل است که خود در زمینگیر کردن پیشرفت نقش محوری دارد.