پشت پردۀ بازگشت زلمای خلیل زاد به افغانستان

زهرا خدایی

 
زلمای خلیل زاد، سفیر سابق آمریکا در افغانستان چند روزی است که به کابل بازگشته. طی روزهای اخیر تفاسیر مختلفی پیرامون اهداف بازگشت او به افغانستان شنیده می شود. برخی کارشناسان بر این باورند از آنجایی که 2014 سال سرنوشت سازی برای افغانها، نیروهای آمریکایی و دولت کرزی است، خلیل زاد به وطن بازگشته تا در تغییر و تحولات آتی و گذار کشور، نقش موثرتری ایفا کند. چه آنکه گفته می شود، وی هم مورد اعتماد افغانهاست و هم سیاستمداران آمریکایی به او اعتماد کافی و وافی را دارند. خبرآنلاین در گفتگویی با پیرمحمد ملازهی، زوایای مختلف این مسئله را با جرئیات بیشتری مورد بررسی قرار داده که در پی می خوانید.
بازگشت زلمای خلیل زاد از چه زاویه ای قابل بررسی است؟
زلمانی خلیل زاد یکی از شخصیت های پیچیده و بحث دار در ارتباط با ملیت افغانی و ملیت آمریکایی اش است. در آمریکا، ایشان سالها مشاور رئیس جمهور آمریکا بوده است. وی یکی از کسانی بود که به عنوان مشاور شرکت نفتی یونیکال، ارتباطات بسیار نزدیکی با طالبان بر سر خط لوله افغانستان، ترکمنستان به پاکستان ایجاد کرد. در واقع مسائل زیادی به عنوان یک شخصیت سیاسی پیرامون ایشان وجود داشت.
در صورتی که ایشان قصد نامزد شدن برای انتخابات ریاست جمهوری سال 2014 را داشته باشند، با توجه به دو ملیتی بودن، آیا شرایط احراز کاندیداتوری را دارند؟
طبق قانون اساسی اگر ایشان بخواهد نامزد ریاست جمهوری شود، باید ملیت آمریکایی خود را لغو کند، در این باره شکی نیست. چون قانون در این مورد صراحت دارد که: اتباع دو ملیتی نمی توانند در مقام وزارت و ریاست جمهوری قرار بگیرند، ولی در عین حال واقعیت اینست که در سطح وزارت این اتفاق افتاده است، ما نمونه هایی در دولت کرزی داریم که افراد دو تابعیتی بوده اند و در عین حال وزیر هم شده اند و خیلی سر این مسئله نفس قانون را رعایت نمی کردند.
در این مورد این احتمال وجود دارد که اگر زلمای خلیل زاد برای کاندیداتوری تصمیم قطعی داشته باشد و یا با آمریکایی ها هماهنگ کرده باشند، با توجه به سابقه و رابطه ای که با طالبان دارد، به عنوان یک گزینه بتواند برای پایان جنگ در افغانستان راه حلی باشد. در آن صورت آمریکایی ها نیز از آن حمایت می کنند و به نظر من در آن صورت، مادۀ قانونی موجود پیرامون دوملیتی بودن نیز چندان محلی از اعراب نخواهد داشت و یا حداقل به ظاهر اعلام می شود که تابعیت آمریکایی وی لغو شده، ولی در عمل این اتفاق نخواهد افتاد.
اما بحث دیگر اینست که وی برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری و نامزد شدن به افغانستان نیامده و حتی این مسئله را رد کرده است. ایشان آمده تا در ارتباط با قرارداد امنیتی که قرار است بین دولت افغانستان و آمریکایی ها امضاء شود، رایزنی هایی را صورت دهد. بعد از سال 2014 قرار است نیروهای آمریکایی و ناتو از افغانستان خارج شوند و خلیل زاد قرار است در این باره مذاکراتی با کرزی، مخالفین اعم از عبدالله عبدالله و سایرین صورت دهد.
در این رابطه به نظر می رسد که مشکلی وجود دارد و آن اینکه آمریکایی ها این قضیه را قطعی کرده اند که اگر مصونیت نظامیان آمریکا در افغانستان تأمین نشود، آنها این قرارداد را امضاء نخواهد کرد و همۀ نیروهایشان را خارج خواهند کرد. این تهدید ظاهراً سبب شده که مشکل جدی برای دولت کرزی به وجود آید، چرا که این برداشت وجود دارد که اگر آمریکایی ها واقعاً در سال 2014 خارج شوند، طالبان می توانند از طریق نظامی مجدداً قدرت را در کابل در دست بگیرند. هرچند که با مقاومت جبهۀ شمال روبرو خواهند بود و آنها به سادگی تسلیم طالبان نمی شوند. اما این خطر وجود خواهد داشت که افغانستان به دو بخش تقسیم شود: بخشی در اختیار نیروهای غیرپشتون و بخشی در اختیار نیروهای طالبان و پشتون ها و متعاقباً افغانستان به تجزیه کشیده شود.
این فرضیه تا چه میزان صحت دارد و شدنی است؟
به نظر من هم آمریکایی ها و هم دولت کابل نگران این مسئله هستند. آمریکایی ها در این شرایط نمی خواهند افغانستان را به این سمت بکشانند، چون به اهداف استراتژیک خود در آسیای مرکزی و حضور منطقه ای برای کنترل چین و روسیه دست نخواهند یافت.
به نظر من خلیل زاد آمده است تا کرزی را متقاعد کند که مادۀ مذکور را بپذیرد و به وی یادآوری کند که آمریکایی ها در این مسئله جدی هستند و اگر افغانستان این مسئله را نپذیرد، آمریکایی ها نیروهایشان را از افغانستان خارج خواهند کرد و افغانستان با طالبان در آینده دچار مشکل خواهد شد. کرزی در آستانۀ ورود خلیل زاد در مصاحبه ای جمله ای را بیان کرد که حکایت از آن داشت که پیام را گرفته است. وی گفت: افغانستان تحت شرایطی مصونیت نظامیان آمریکایی ها را می پذیرد؛ شرایطی که خیلی حاد نیست. از جمله اینکه حاکمیت ملی افغانستان به رسمیت شناخته شود و یا اینکه نظامیان آمریکایی حق دستگیری اتباع افغانی را نداشته باشند. آمریکایی ها این دو شرط را خواهند پذیرفت، کمااینکه هم اکنون ادارۀ زندان بگرام به افغانها منتقل شده است.
صحبت های کرزی حاکی از آنست که می تواند با خلیل زاد توافق کند و با این وضعیت در آینده احتمالاً توافقنامه امنیتی میان افغانستان و آمریکا امضاء خواهد شد و حداقل 5 پایگاه نظامی به عنوان پایگاه ثابت و چند پایگاه غیرثابت در اختیار نظامیان آمریکایی قرار خواهد گرفت و دوطرف به توافق خواهند رسید. همانطور که اعلام شده، آمریکایی ها حداقل 10 هزار نیروی نظامی خود را در افغانستان برای بعد از 2014 نگاه خواهند داشت.
در صورت تحقق این پروژه وضعیت همسایگان اعم از ایران و پاکستان چه خواهد شد؟ به یک معنا هزینه-فرصت های امضای توافقنامۀ مذکور برای همسایگان چیست؟
پاکستان در حال حاضر به شدت تحت فشار آمریکا قرار دارد، تا یک معاهدۀ استراتژیک با کابل امضاء کنند. درست است که افغانستان نیز به دنبال آنست اما حقیقت اینست در صورتی که افغانستان با پاکستان بر سر این مسئله به تفاهم برسد و قرارداد استراتژیک امضاء شود می بایست یکسری تعهدات را بپذیرد؛ از جمله اینکه دست از حمایت گروههای مخالف دولت کابل بردارد از جمله شبکۀ حقانی، حزب اسلامی حکمتیار و گروه طالبان و آنها را تشویق کند که وارد مذاکره و فرایند صلح شوند و به روند صلح در افغانستان کمک کنند.
البته پاکستان، منافع، استراتژی و دیدگاههای خاص خود را دارد، به خصوص اینکه پاکستان همواره افغانستان را حیات خلوت خود می دانسته و تلاش می کرده که هند در این کشور نفوذ نداشته باشد و حتی الامکان به نوعی افغانستان روابط خود را با پاکستان هماهنگ کند.
از دیگر مطالبات و خواسته های پاکستان خط دیوراند است که مشکل اصلی میان دو کشور است ولی در کل به نظر من خلیل زاد در موقعیتی قرار دارد که می تواند نقش میانجی را بازی کند. چون وی هم در داخل آمریکا فرد شناخته شده ای است و با سران آشکار و پنهان قدرت در آمریکا در ارتباط است و هم در افغانستان و سطح منطقه فرد شناخته ای است. به اضافه اینکه با طالبان نیز رابطه دوستانه ای دارد. بنابراین این احتمال وجود دارد اگر کرزی و خلیل زاد به تفاهم برسند بر سر معاهدۀ امنیتی و مصونیت نظامیان آمریکایی هم پاکستان در یک موقعیت جدید فشار قرار گیرد که بتواند به صلح کمک کند که در آن صورت، حضور نظامی آمریکا تا سال 2024 آنطوری که پیش بینی شده، قطعی خواهد بود.
در مورد پیامدهای این توافقنامه برای ایران بگوئید؟
واقعیت اینست که هند، پاکستان و چین به این سمت رفته اند که با افغانستان معاهدات استراتژیک امضاء کنند، دلیل شان هم اینست که آنها احساس می کنند باید توازن قدرتی در افغانستان برای ثبات کشور به وجود آید. وقتی آمریکایی ها و اروپایی ها به تنهایی این قرارداد را امضاء می کنند و تعهدات متقابل را می پذیرند، امنیت سایر کشورهای منطقه اعم از پاکستان و هند و چین نیز تحت تأثیر قرار می گیرد.
به نظر من امنیت ایران نیز تحت تأثیر قرار می گیرد و علی القاعده اگر وزارت خارجه ایران فعال عمل کند و به جای رد هر نوع توافق با افغانستان و بقیه کشورها، با مقامات افغانستان وارد توافق شود، این سیاست برآورندۀ منافع ملی و امنیتی ایران در بلندمدت خواهد بود. به اضافه اینکه افغانستان در خشکی قرار دارد، راهی که این کشور را به آب می رساند ایران و پاکستان است. پاکستان واقعاً به خوبی در حال بهره برداری و استفاده از این موقعیت است و هوشیاری زیادی به خرج می دهد. کمااینکه در هر نوع مذاکره و قراردادی سعی دارند از این نقطه ضعف جغرافیایی طبیعی افغانستان نهایت استفاده را ببرند. البته نمی توان از این مسئله انتقاد کرد چرا که روندی است. بحث مهم اینست که ایران چرا از این مسئله استفاده نمی کند؟ به نظر من افغانها بیش از آنکه تمایل به استفاده از راه پاکستان داشته باشند، به استفاده از راه ایران تمایل دارند.
البته تلاشهای مشترکی برای گسترش همکاری میان دو کشور صورت گرفته است، ولی کندی کار در ایران یکی از مشکلات مهم است. حقیقت اینست که تصمیم گیریها در ایران بسیار کند است و همین کندی سبب می شود که افغانها خیلی امیدوار نباشند نسبت به اینکه به تفاهمات استراتژیک با ایران دست پیدا کنند.
به نظر من ایران هم باید مثل سایر کشورها وارد مذاکره با دولت افغانستان شود و معاهدۀ استراتژیکی را با آنها براساس دیدگاه و منافع خودش امضاء کند. مخالفتی که ایران با این مسئله دارد، بجایی نخواهد رسید. واقعیت اینست که این قرارداد با برخی از کشورها امضاء شده و با افغانستان و پاکستان نیز امضاء خواهد شد. مهم اینست که ایران بتواند از موقعیت ها و فرصت های موجود استفاده کند.
19263