این روزها که مشغول تحقیق در باره متمهدیان یا مهدیان دروغین بودم، ضمن بررسی شرح حال مهدی سودانی که طی سالهای 1881 ـ 1882 (1299 ـ 1300ق) در سودان علیه نیروهای مصری و انگلیسی شورید، دنبال برخی از انعکاسات این ماجرا در ایران گشتم.
شهرت این قیام و پیروزیهای اولیه آن سبب شد تا اولا تمام دنیا بویژه اروپا متوجه سودان شود و ثانیا بسیاری از چهره‌های سیاسی و فرهنگی متوجه پدیده‌ای به نام «مهدی» شوند. همان زمان شخصی به نام دار مستتر کتابی در باره مهدی از آغاز تا قرن سیزدهم نوشت که بعدها توسط محسن جهانسوز ترجمه و در سال 1317ش در ایران ترجمه و منتشر شد.
مهدی سودانی که خود را احمد بن عبدالله می نامید، یک طلبه علوم دینی بود که به تدریج شور انقلابی علیه مصری‌ها در وی پدید آمد و به عنوان اصلاح بلاد و رفع فساد، با استفاده از ذهنیت مهدی که در مغرب بارها دولت های بزرگی چون دولت فاطمی و موحدین را برپا کرده بود، قیامش را آغاز کرد. اروپایی‌ها از این قیام سخت برآشفتند و ضمن آن که آماده سرکوب آن شدند، تلاش زیادی برای شناخت آن و نیز شناخت منطقه‌ای که قیام در آن صورت گرفته انجام دادند. برخی از این تحقیقات به ایران هم رسید و به فارسی ترجمه شد و عمدتا در اختیار ناصرالدین شاه (و یکی هم اهدائ به محمدعلی شاه شده که البته متأخر از بقیه آثار تألیف شده) قرار گرفت.
برخی از این رساله‌ها و مقالات عبارتند از:
1 . رساله در باره متمهدی (کتابخانه ملی، فهرست، ج 5، ص 435) از حبیب الله کاشانی. در توضیح آن آمده است: نویسنده که عضو سفارت ایران باسکندریه بوده، پس از برخاستن آوازه متمهدی و جنگ او با انگلیسی ها و مسأله سودان این اثر را نوشته است. وی در سال 1280 سفری به سودان کرده و آنچه را که برای شناسایی مهدی سودانی لازم بوده به دست آورده است. او مدعی است که بدون حب و بغض این مطالب را گردآورده و این زمانی است که هنوز متمهدی بر سر قدرت بوده است. این رساله شامل هفت برگ می شود.
2 . نامه متمهدی (کتابخانه ملی، فهرست، ج 3، ص 455) ترجمه از سید عبدالمطلب بن ادیب کاشانی. متنی است از خود مهدی سودانی که در سال 1301 ترجمه و به ناصرالدین شاه اهداء شده است. اصل نامه که از طرف مهدی سودانی ارسال و توسط میرزا یوسف خان مستشارالدوله حاکم بوشهر برای ناصرالدین شاه ارسال شده و توسط این شخص به فارسی درآمده است.
3 . مطالب ترجمه شده از روزنامه‌های مختلف (مجلس، جلد دهم، بخش سوم، ص 1600). متن هایی است ک میرزا عیسی خان از روزنامه‌های فرانسوی در باره متمهدی سودانی ترجمه کرده است. این ترجمه ها در سال 1301 انجام شده است.
4 . مطالب ترجمه شده از مطبوعات عربی توسط میرزا علی خان (مجلس، ج 10، قسمت سوم، ص 1608).
5 . شرح حال متمهدی سودانی از عیسی مترجم (مرعشی، ج 10، ص 104 ـ 106). این متن در مجله تاریخ و فرهنگ معاصر شماره اول صص 80 ـ 92 توسط آقای محسن صادقی منتشر شده است.
6 . سفرنامه استانلی به افریقا (فهرست ملی، ج 4، ص 177 ـ 179) ترجمه آوانس خان، کتابت در 1308، اهداء به ناصرالدین شاه. در شرح آن آمده است: چون متمهدی سودانی قیام کرد و خرطوم و گردوفان بگرفت و اقتدار بهمرساند همه منقاد او شدند جز امین پاشا نامی که در برابر او مقاومت کرد. توضیح آنکه متمهدی ابتداء ساخلوی بحر الغزال را از پای درآورد و بعد ساخلوی مصری را در سودان مضمحل کرد و بعد ازین فتوحات جز ناحیه استوائی بقیه نواحی بدست متمهدی درآمد و فقط امین پاشا در ساخلوی خود شروع بمقاومت کرد و این امر باعث شد تا استانلی سفری بافریقا کند و او را ازین ورطه نجات دهد سفرنامه استانلی بیان سفر اوست بافریقا و حوادثی که بر او درین سفر رفته است. این رساله شامل 127 برگ است.
7 . جنگ سودان (کتابخانه کاخ گلستان، تاریخ، ص 91 ـ 93). ترجمه علی محمد مستوفی. این اثر در سال 1308 ترجمه شده است.
توضیحات ترجمه فارسی تاریخ جنگهای مصریان وانگلیس ها با شورشیان سودان ومقدمه ای مختصر در تاریخ سودان ازابتدای استیلای خانواده محمدعلی پاشاو شرح احوال محمد احمدسودانی معروف به متمهدی که ازجریده عربی موسوم به اللطائف، منطبعه قاهره مصر،نقل ونگارش یافته است. تعدادصفحات دارای 320 صفحه وهرصفحه 11سطرکتابت دارد.
8 . تاریخ سودان نوشته علی محمد شیبانی مجیر الدوله در سال 1325 و اهداء شده به محمدعلی شاه. (کتابخانه ملی، فهرست، ج 4، ص 321). در شرح این اثر آمده است: مملکت سودان یکی از ممالک وسیع افریقاست و در دوره سلطنت محمد علی پاشا خدیو مصر باستیلای مصر در آمد و دولت مصر مدتها بر آن حکم راند تا اینکه طایفه در اویش بریاست محمد احمد متمهدی بر آن کشور غلبه کرد و حاکم آن سامان شد. این زمان مصادف با بسط استعمار انگلیس در آن نواحی بود که سرانجام کار به جنگ انگلیسها با متمهدی کشید. طایفه دراویش و متمهدی رشیدانه جلو انگلیسها ایستادند تا آنکه لرد کیچنر فرمانده انگلیسی بعد از مرگ متمهدی بر آن ناحیت استیلاء یافت. درین کتاب سرگذشت سودان و مقاومت آنها در برابر انگلیسها و وضع جغرافیایی آن محل مفصل آمده است.. این کتاب 112 برگ است.
9 . ترجمه چند نامه از متمهدی و جانشین وی (کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 17، ص 357).
10 . سیاحت نامه و ترجمه حال متمهدی (کتابخانه کاخ گلستان، تاریخ، 565 ـ 567). در شرح این نسخه آمده است: توضیحات شرح مسافرت یکی ازرجال دربار ناصرالدینشاه قاجار است در مصرکه حسب الاشاره صدراعظم وقت حالات شیخ احمدمحمدمعروف بمتمهدی که ازشیوخ معتبر قبایل سودان است برشته تحریر کشیده است و دراین رساله چهارتصویر تک چهره نقاشی آب ورنگ دارد بشرح ذیل .
تصویرشیخ احمد محمد خلیفه - شیخ عثمان تاجر برده – تصویر یک زن که هلهله کنان هنگام جنگ ازعقب شوهروبرادروفرزند روان است ومسلح به شمشیر و نیزه است - تصویر یک مردبنام عمرابوخلف که یکی از بزرگ زادگان است وحامل سپر و نیزه‌ای است و بازوبندی به بازوبسته است. به اضافه یک نقشه جغرافیا ازبلادالعرب وسودان. صفحه اول بخط ناصرالدین شاه قاجار چنین رقم رفته است (تماما ملاحظه شد). تعدادصفحات دارای 18صفحه وهرصفحه 19سطرکتابت دارد. آغاز راپورت دعوای احمدمحمدمعروف بمتمهدی وصورت روسای اوکه حسب الاشاره حضرت مستطاب اجل اکرم افخم صدراعظم نوشته میشود. این صورت شیخ محمد خلیفه است که ازروسای قبایل معتبرمی‌باشد و سردار چهل وپنج هزار کس لشگر میباشد که قبل ازآمدن فدوی بعدازقتل وغارت بربرابوحمدراگرفته ونقله رامحاصره کرده بوده...... پایان کیفیت خاتمه ماموریت این بنده درسنه ماضیه درشهر ربیع الاول ازجانب جنرال قونسولگری دولت علیه ایران بمصراین فدوی رامامور بقونسولگری ... نمودند......ازجهه اطلاع واستحضار اولیای دولت قاهره نوشته شدونقشه سودان وسعید هم که اول خاک مصراست دراینجا کشیده شد.
11. رساله در جغرافی سودان ترجمه فروغی که روی آمده است: تألیف و ترجمه فروغی از فرانسه و عربی به علاوه بعضی از تحقیقات سنه 1301ق. این رساله به شماره 3698 در کتابخانه مجلس ثبت شده، مستقیما مربوط به مهدی سودانی نیست، اما رساله‌ای است در جغرافیای سودان، آن هم به این دلیل که به خاطر ماجرای متمهدی سودانی، نام این بلاد در همه جا پیچیده و مؤلف تلاش کرده است تا با ترجمه برخی از متون فرانسوی و عربی و همین طور تحقیقات شخصی، موقعیت این بلاد را مشخص کند. مترجم نامش فروغی است و ترجمه نیز در همان سالهای اولی قیام یعنی 1301ق به انجام رسیده است. این اثر هم کاری است از دورانی که مکتب ترجمه در دوره ناصری در اوج قرار داشت، هم اثری است جغرافی در باره بخشی از دنیا که ایرانیان نمی‌شناختند و هم اشارتی است به اهمیت قیام متمهدی سودانی وانعکاس آن در ایران. (متن این رساله را روی سایت کتابخانه مجلس گذاشتم 14 شهریور)
12. مطلبی در روزنامه اطلاع چاپ تهران، شماره 172 مورخ 27 شعبان 1304 مطابق با 22 مه 1887 گزارشی در باره مهدی سودانی درج شده است.
اینها بخشی از متونی است که که در باره قیام مهدی سودانی در ایران انتشار یافته و علی القاعده باید بسیار بیشتر باشد. به نظر می‌رسد در باره این موضوع، یعنی انعکاس این بحث در ایران و متون مربوطه، بتوان یک پایان نامه دکتری نوشت.
نظر شما