عملیات نجات در سیاره سرخ

محبوبه عمیدی: بیش از 6 ماه است که اسپیریت، یکی از دو مریخ‌نورد ناسا به دام خاک نرم قسمتی از این سیاره افتاده و از حرکت بازمانده است. محققان این آژانس فضایی در تلاشند برنامه دقیقی را برای نجات اسپیریت آغاز کنند.

جان کالاس، مدیر پروژه اسپیریت و مریخ‌نورد همتای آن، آپورچونیتی در آزمایشگاه پیش‌رانش جت، جی.پی.ال در پاسادنا، کالیفرنیا می‌گوید: «این احتمال وجود دارد که مراحل نجات، ماه‌ها به طول انجامد و ما حتی نمی‌دانیم در نهایت موفقیت خواهیم شد یا نه!».

اسپیریت از دی‌ماه 1383 برای انجام مأموریتی که تنها برای سه‌ ماه برنامه‌ریزی و پیش‌بینی شده بود، روی مریخ فرود آمد؛ اما موفق شد نزدیک به شش سال روی آن دوام بیاورد و کشفیات گسترده‌ای انجام دهد. اما در اردیبهشت‌ماه گذشته، زمانی که اسپیریت داشت روی یک سطح شیب‌دار نزدیک ناحیه استوایی مریخ، موسوم به Home Plate حرکت می‌کرد، پوسته سخت زیر چرخ‌ها به خاک سست و نرم رسید و همین باعث شد پنج چرخ فعال این مریخ‌نورد (از مجموع 6 چرخ) فضایی برای اتکا نداشته باشند و قادر به ادامه مسیر نباشند. اسپیریت مانند خودرویی که گرفتار حجم انبوهی از برف شده باشد، با چرخش چرخ‌ها بیشتر و بیشتر درون این خاک فرو رفت. این در حالی بود که چرخ ششم این مریخ نورد هم از بهار 1385 از کار افتاده است.

به گزارش نیچر، تلاش برای بیرون‌کشیدن اسپیریت از خاک نرم پس از جلسه بازبینی 7 نفره‌ای آغاز شده که حدود 10 روز پیش برای بررسی دقیق عملیات ترمیمی این مریخ‌نورد برگزار شد. این گروه پیشنهاد کرده است تیم پروژه اسپیریت، هر چه زودتر این مریخ‌نورد را از حفره ایجاد شده بیرون بیاورد؛ چرا که با رسیدن زمستان، انرژی حاصل از سلول‌های خورشیدی اسپیریت رو به کاهش می‌گذارد و سرعت عمل در انجام این عملیات بسیار‌ حیاتی است. کالاس می‌گوید: «زمستان پیش رو یک خطر بالقوه برای این مریخ‌نورد خواهد بود».

چاه یا چاله
اسپیریت پیش از گرفتار شدن در این منطقه، مشکلات فنی متعددی را نیز تجربه کرده بود: فلش مموری این مریخ‌نورد که برای نگهداری اطلاعات در طول شب، زمانی که انرژی آن به حداقل می‌رسد، مورد استفاده قرار می‌گرفت، گاه و بی‌گاه از کار می‌افتاد و امکان ثبت اطلاعات را از دست می‌داد.

این اتفاق در دی‌ماه گذشته مقارن با هزار و هشتصدمین روز مریخی حضور اسپیریت در این سیاره نیز تکرار شد، همچنین روزهای 1874ام و 1876ام مریخی در فروردین‌ماه گذشته. در روز 2065ام، یعنی دوم آبان‌ماه جاری، این مشکل باز تکرار شد. اما به‌نظر می‌رسد علت از کار افتادن حافظه دستگاه در ماه جاری شناسایی شده و کارشانسان امیدوارند با ارسال دستورالعمل فرمت‌کردن مجدد این حافظه به اسپیریت، این مشکل حل شود. در غیر این صورت، باید اسپیریت را برای مدت طولانی‌تری هشیار نگاه داشت تا با استفاده از تقویت و ارسال اطلاعات توسط یک ماهواره مدارگرد در طول روز، اطلاعات را پیش از اتمام انرژی این کاوشگر برایش ارسال کنند.

جدای از توصیه نجات هر چه سریع‌تر اسپیریت از شرایط فعلی، گروه بازبینی از اعضای این تیم خواسته است گزینه‌های گوناگون برای آغاز این عملیات را مجددا مورد ارزیابی قرار دهند. این گروه هفت نفره از اعضای تیم خواسته تا احتمال گردش جزئی اسپیریت را به سمت چپ و روبهپایین دوباره بررسی کنند، به نظر گروه بازبینی این روش می‌تواند به گرانش اجازه دهد تا حرکت کاوشگر را تسهیل کند.

کالاس می‌گوید: «مسئله این است که حرکت‌دادن اسپیریت به این سمت، راندن آن به سوی بن‌بست است و اگر ربات شروع به حرکت نکند، وارد منطقه عمیق‌تر و خطرناک‌تری خواهد شد که دیگری برگشتی ندارد. حرکت به این سمت می‌تواند به معنی فرو رفتن بیشتر چرخ‌ها در ریلهایشان باشد. تیم این پروژه ترجیح می‌دهد گزینه برگشت از همان مسیر قبلی را انتخاب کند».

تیم اسپیریت هر کدام از این گزینه‌ها را که انتخاب کند، عملیات نجات احتمالا از بیستم آبان‌ماه آغاز خواهد شد. منطقه امن حدود 2 متر از مکان فعلی فاصله دارد و کاوشگر باید به آهستگی این فاصله را با سرعت 1 تا 2 سانتی‌متر در روز طی کند. حرکت آن باید جزء به جزء مو شکافی شود تا گروه اطمینان پیدا کند اسپیریت به دردسر بزرگ‌تری دچار نخواهد شد. با این حساب ممکن است پروسه خارج‌کردن اسپیریت ماه‌ها به طول بیانجامد.

ایستگاه هواشناسی
انتخاب گزینه درست برای نجات اسپیریت از شرایط فعلی کار ساده‌ای نیست. اندرز الفوینگ، مدیر پروژه کاوشگر اگزومارس آژانس فضایی اروپا که پیش‌بینی می‌شود در سال 2018 / 1397روی مریخ فرود بیاید، می‌گوید: «این تصمیم بسیار‌بسیار‌سختی است. علاوه بر این ممکن است سنگی زیر بدنه اسپیریت وجود داشته باشد و آن‌را به حالت معلق در هوا نگاه داشته باشد، در این صورت هر عملیاتی مخاطرهآمیز به‌نظر می‌رسد».

اگر تلاش‌ها برای خارج‌کردن اسپیریت بی‌نتیجه بماند، باز هم کالاس امیدوار است که بتوان حداقل یک‌سال دیگر از این ربات برای کاوش‌های علمی در مریخ استفاده کرد. او می‌گوید: «این مکان از نظر علمی جالب‌ توجه است. خاک منطقه هوم‌پلیت سرشار از سولفات است، آن‌قدر زیاد که تاکنون در هیچ‌یک از کاوش‌ها به این میزان سولفات در خاک برخورد نکرده‌ایم. این می‌تواند نمونه‌ای از خاکی باشد که با مواد معدنی حاصل از بیرون‌ریختن گدازه‌های آتشفشانی ترکیب شده است».

مارک بولاک، کارشناس اتمسفر مریخ و سایر سیارات در مؤسسه تحقیقاتی ساوت‌وست کلورادو، با این نظر موافق است و می‌گوید: «آیا اسپیریت می‌تواند در این حالت هم برای ارسال اطلاعات علمی به‌کار گرفته شود؟ به نظرم پاسخ این سئوال مثبت است، چون این کاوشگر می‌تواند مادامی که در دسترس است، نقش یک ایستگاه هواشناسی ثابت را برای ما بازی کند. دوربین پانورامیک این کاوشگر و طیف‌سنج تابش حرارتی آن می‌توانند آسمان را برای تعیین سطوح غبار و لایه‌های ابر در زمان‌های گوناگون رصد کنند و نشان دهند درجه حرارت جوی چگونه تغییر می‌کنند».

اگر اسپیریت قادر به حرکت نباشد، امکان استفاده از بازوهای آن برای تحلیل دقیق خاک اطرافش و سنجش لرزه‌شناسی منطقه نیز فراهم می‌شود. در نهایت ممکن است از آن به عنوان یک ایستگاه هواشناسی استفاده شود. بولاک معتقد است این برای اسپیریت خیلی هم بد نیس: «به پایان بردن مأموریت فضایی با تبدیل‌شدن به یک ایستگاه هواشناسی فعال، سرنوشت بدی برای یک کاوشگر قدیمی نیست. از خاموش‌شدن که به مراتب بهتر است».