ژانویه سیاه، نقطه عطف استقلال جمهوری آذربایجان

با روی کار آمدن میخاییل گورباچف در سال 1985 در شوروی، جامعه شوروی در پی ایجاد فضای باز سیاسی(گلاسنوست) و بازسازی و نوسازی جامعه (پروسترویکا)، حزب کمونیست شوروی با چالشهای زیادی روبرو شد. اختلافات قومی که در نتیجه ساختار سرکوبگر حزب کمونیست شوروی و دیکتاتوری نظامی فروخفته بود، فرصت بروز یافت و حزب و جامعه را با چالشهای بزرگی روبرو ساخت. ارامنه استان خودمختار قره باغ کوهستانی که در چارچوب حکومت شوروی سوسیالیستی آذربایجان در کنار جمعیت آذری این استان، از خودمختاری برخوردار و در بهترین شرایط نسبت به آذریها می زیستند، با بهره گیری از فرصت پیش آمده، ادعای استقلال از آذربایجان یا پیوستن به ارمنستان را پیش کشیدند. سال 1988 آغاز درگیری های قره باغ بود که به درگیری بین ارامنه و آذریها در هر دو جمهوری منجر شد. هزاران شهروند آذری ساکن در جمهوری ارمنستان از این کشور اخراج و به سوی آذربایجان روانه شدند. ارامنه ساکن در استان خودمختار قره باغ کوهستانی نیز با کشتار و زور ساکنان آذری این استان را از خانه های خود بیرون کرده و آنها را وادار به ترک دیار آبا و اجدادی و مهاجرت به دیگر نقاط آذربایجان کردند. ارامنه ساکن در جمهوری آذربایجان در مواجهه با خشم مسلمانان نیز ناگزیر به ترک خاک آذربایجان شدند. شعله های آتش مناقشه بین دو کشور فروزان شد و در شهرهای باکو و سومقاییت آذربایجان منجر به کشتارهایی شد که بهانه ای شد برای ارتش سرخ شوروی که ندای آزادی خواهی مردم آذربایجان را سرکوب و از اشاعه اندیشه های استقلال خواهی در بین دیگر واحدهای تشکیل دهنده اتحاد شوروی جلوگیری کند. در نیمه های شب 19 ژانویه و ورود به آغاز بامداد 20 ژانویه 1990 ارتش شوروی با تانک، نیروهای نظامی و آرایشی کاملا جنگی وارد باکو پایتخت جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان شد. مردم برای جلوگیری هجوم تانکها به مقابله با حمله نظامی برخاستند. اما ارتش مسلح و آماده رویارویی به دستور مقامات حزب کمونیست و شخص گورباچف به روی مردم بی دفاع و غیر نظامی آتش گشودند که فاجعه ای دردناک و صفحه ای دیگر بر رسوایی روسها در اشغال سرزمینهای دیگر افزود. در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نیز روسها به اشغال سرزمینهای مسلمانان و کشتار آنان دست زده بودند.
سرآغاز گسترش اندیشه استقلال آذربایجان و فروپاشی شوروی
برخی روزها در تاریخ یک ملت می تواند سرنوشت ساز باشد. روز 20 ژانویه در تاریخ ملت آذربایجان به عنوان نماد بازیابی هویت ملی آذربایجانی ها می تواند ارزیابی شود. 20 ژانویه چنان تاثیر عمیقی بر زندگی ملت آذربایجان داشته است که تا نسلها خاطرات تلخ آن فراموش نخواهد شد.
اهمیت ژانویه سیاه:
• پس از فروپاشی دیوار برلین در سال 1989، رویدادی مهم و آغازی برای فروپپاشی اتحاد شوروی بود.
• سبب اتحاد و یکپارچگی ملت آذربایجان علیه شوروی و سرآغاز هویت یابی دوباره مردم شد.
• در دوره ملت سازی، این رویداد به عنوان اندیشه سیاسی دولت نقش مهمی در دولتمداری مدرن در جمهوری آذربایجان بازی کرد.
• این رویداد درست در زمانی اتفاق افتاد که مردم آذربایجان با آشفتگی ها و بحرانهای سیاسی ناشی از جنگ قره باغ و اشغال آن از سوی ارمنستان مواجه و در یک حالت یاس و نا امیدی بسر می بردند. مردم آذربایجان آمادگی این تحولات را نداشتند و با رویارویی با چنین فاجعه ای بود که پی بردند حکومت شوروی نه تنها در برابر ملل تابعه خود پاسخگو نیست بلکه با پژشتیبانی از هم کیشان مسیحی، حقوق مسلمانان را لگد مال و آنان را سرکوب می کند. این رویدا سبب خیزش مردمی علیه نظم موجود در شوروی گردید.
• این رویداد به فاجعه ملی آذربایجان و درد مشترک ملتی تبدیل شد که در نهایت رویگردانی از حکومت شوروی و حرکت بسوی استقلال شد.
• حمله مسلحانه و ناجوانمردانه و هجوم تانکهای شوروی به باکو، نشان دهنده ناتوانی حکومت شوروی از حل بحرانهای سیاسی و پشتیانی حکومت شوروی و شخص گورباچف از مسیحیان ارمنی بود.
• تاریخ معاصر نشان داده است که هر حکومتی که برای حل بحرانهای سیاسی تانکها و نیروهای نظامی ارتشی را در سرکوب اعتراضات بکار برده است، سرنوشت محتوم سرنگونی را تجربه کرده است.
• انزجار مردم آذربایجان از کشتار بیرحمانه مردم بی دفاع در شباهنگام 20 ژانویه بدست نیروهای نظامی شوروی موجب بیداری ملتهای غیر روس جمهوریهای اتحاد شوروی و بویژه قلمروهای مسلمانان در آسیای مرکزی، منطقه ولگا و قفقاز شمالی شد.
• این فاجعه موجب تغییر نگاه مسلمانان علیه حکومت شوروی شد، هر چند در برخی از کشورهای محافظه کار مسلمان که با اتحاد شوروی روابط نزدیک داشتند، بازتاب گسترده ای نداشت اما در بین ملتهای مسلمان به خاطره ای غم افزا تبدیل شد. همین رفتار در باره فاجعه خوجالی و اشغال قره باغ در برابر حکومت روسیه مدرن نیز قابل تعمیم است.
• ملت مسلمان جمهوری آذربایجان انتظار دارند که این رویداد به عنوان فاجعه علیه جهان اسلام در جامعه جهانی برسمیت شناخته شود مسببین اصلی آن که در وهله نخست حکومت ارمنستان و ارامنه قره باغ هستند به هر صورت ممکن محکوم و از آنان خواسته شود قطعنامه های سازمان ملل را اجرا و به اشغال غیرقانونی منطقه قره باغ پایان دهند.
بازتاب فاجعه در جامعه هنری آذربایجان
در اعتراض به این برخورد حکومت شوروی، بزرگترین تظاهرات تاریخ آذربایجان در دوره شوروی انجام گرفت. در این مراسم چهره های سرشناس جمهوری آذربایجان، از جمله سیاستمداران و هنرمندان و شخصیت های علمی در تظاهرات شرکت جستند. مرحوم بختیار وهابزاده شاعر ملی آذربایجان در پشت تریبون اعلام کرد که: این عمل وحشیانه حزب کمونیست شوروی جنایتی است علیه بشریت و من در اعتراض به این عمل وحشیانه انزجار خود از حزب کمونیست را اعلام و از آن خارج می شوم. او نخستین کس از چهره های سرشناس بود که در انظار عمومی کارت عضویت در حزب کمونیست شوروی را پاره کرد.
در یکی از نمایشنامه های وی در اعتراض به این جنایت، هنرمندان در ایفای نقش اعتراضی به این عمل که لباسهای سیاه بر تن دارند، دسته جمعی می خوانند: آخی بیز نیله میشیق: یعنی ما چه کرده ایم (که ما را می کشید). به مصداق همان آیه کریمه که می فرماید بای ذنب قتلت.
حادثه 20 ژانویه، در هنر نقاشی، در ادبیات، شعر، داستان، موسیقی، مجسمه سازی، تئاتر، سینما، تلویزیون، رادیو، و در تمام شئونات زندگی مردم آذربایجان نمود خود را یافته است.
پدید آمدن ژانری نو در ادبیات آذربایجان تحت عنوان ژانویه خونین و ژانویه سیاه‍که سرانجام از ادبیات به هنرهای تصویری و تجسمی رسوخ کرده و شکوفا شده، بازتابی است از واکنش مردم در همه عرصه های زندگی.
مجموعه مجسمه های یادبود 20 ژانویه(20 یانوار عابده کمپلکسی)
این مجموعه در زمینی به مساحت 1500 متر مربع بنا گردیده و بلندی مجموعه مجسمه ها 8 متر است. معمار مجموعه عدالت محمد اف است و مجسمه سازان آن هنرمندان مجسمه ساز آذربایجانی آقایان جوانشیر داداش اف و آزاد علی یف هستند. بنای مجموعه در اکتبر سال 2009 آغاز و در 20 ژانویه 2010 بدست ریاست جمهوری آذربایجان جناب آقای الهام علی یف پرده برداری شد. بر روی سنگ بنای مجموعه مجسمه ها نام 147 نفر شهید 20 ژانویه 1990 حک شده و سخنان جناب آقای حیدر علی یف رئیس جمهور فقید آذربایجان بدین مضمون درج شده است:
«20 یانوار آذربایجان تاریخینه ان فاجعه لی گونلردن بیری و عین زاماندا خالقیمیزین قهرمانلیق صحیفه سی کیمی داخل اولموشدور».
ترجمه:
20 ژانویه همچون یکی از فاجعه آمیزترین وقایع و در عین حال صفحه ای از قهرمانی های ملت در تاریخ آذربایجان درج شده است.
مجموعه مجسمه هایی که در ایستگاه مترو 20 ‍ژانویه در شهر باکو بر افراشته شده است، نشان دهنده نفوذ تفکر هویت این روز در آثار هنری و در اندیشه هنری هنرمندان است.
شهید لر خیابانی
برای شهدای این روز مجموعه ای با ارزش از نظر معماری و تاریخی در کنار مسجد و یادبود شهدای سربازان ترک در سالهای 1918 -1920، در چشم اندازی زیبا و در عین حال حزن انگیز به نام «شهیدلر خیابانی» (خیابان شهدا)ساخته شده است. این مجموعه که بر فراز باکو و خلیج مشرف است، طی سالهای گذشته تکمیل شده و امروزه به مکانی از آثار معماری مدرن آذربایجان تبدیل شده است. با حضور در این مکان می توان دریای خزر، کشتیها و تاسیسات اقتصادی بزرگترین بندر منطقه را با بزرگترین پرچم دولتی جهان مشاهده کرد.
در سالروز فاجعه 20 ژانویه مردم آذربایجان از همه طبقات و قشر های اجتماعی در مراسم زیارت و گل گذاری شرکت می کنند و به شهدای خود ادای احترام می کنند. در مراسم رسمی و دیدار مقامات خارجی از جمهوری آذربایجان، نثار تاج گل به مزار شهدا، از برنامه های اساسی بشمار می رود. اکنون این مجموعه با بنای یادبود تاق مزاری گنبدی که در آن آتشی ابدی روشن است از ارزش ویژه ای برخوردار است.
برنامه های فرهنگی به مناسبت بزرگداشت روز 20 ژانویه:
همه ساله در آستانه این روز تاریخی برنامه های متعدد هنری و علمی و مذهبی برگزار می شود که روز برگزاری با یک دقیقه سکوت و توقف وسایل نقلیه و بصدا در آمدن سوت کشتیها و قطارها آغاز می گردد. نمونه های از مراسم هنری در سال جدید به ترتیب زیر آمده است:
• موزه ملی تاریخ آذربایجان با همکاری سازمان کودکان و جوانان »سرنوشت نو» و دپارتمان تخصصی آموزشی موزه، برنامه ای تحت عنوان «شهیدلر سینمایان وقاریمیزدیر» به مناسبت فاجعه 20 ژانویه ترتیب داد. این برنامه با سخنرانی افتتاحیه رئیس آکادمی ملی علوم آذربایجان خانم نائیله ولی خانلی، آغاز بکار کرد.
• در 19 ژانویه در انجمن فیلارمونیک آذربایجان برنامه شامگاهی به مناسبت فاجعه قربانیان 20 ژانویه برگزار کرد.
• در مرکز فرهنگی ابی یف باکو و در مرکز آموزشی و حرفه ای کارمندان فرهنگی، برنامه نمایشی «شاهد شهیدان» را با شرکت شاعر و روزنامه نگار رافیق سمندر با گروه «مرواریدهای فرهنگی» تئاتر کودکان اجرا کرد.
• در 19 ژانویه تئاتر دولتی جوانان آذربایجان «روز باز» را به مناسبت فاجعه 20 ژانویه برگزار کرد.
• در موزه استقلال در شهر باکو با بر گزاری نمایشگاهی تحت عنوان «فاجعه 20 ژانویه به عنوان زبان تصاویر» خاطره قربانیان فاجعه 20 ژانویه گرامی داشته شد.
• در 17 ژانویه مرکز فرهنگی نظامی مراسمی تحت عنوان «خاطره تاریخی» که به یاد فاجعه 20 ژانویه اختصاص داده شده بود، برگزار کرد.
• در 17 ژانویه خانه فرهنگ به نام مشهدی عزیز بیکف منطقه مسکونی امیرجان باکو مراسم بزرگداشتی به مناسبت 20 ژانویه برگزار کرد.
• در 18 ژانویه مرکز فرهنگی به نام مصطفی زاده در منطقه مسکونی پیراللهی، مراسمی به مناسبت 20 ژانویه تحت عنوان «20 ژانویه، تاریخ خونین» برگزار کرد.
• تلویزیون ماهواره ای آذ تی وی برنامه های علمی، مستند و هنری تبلیغی متعددی در باره فاجعه 20 ژانویه در همین روز برگزار کرد.
نتایج این فاجعه در جامعه آذربایجان:
رشد اگاهی سیاسی و حس آزادی در بین شهروندان و تشکیل ملت – دولت آذربایجان و آغاز اندیشه استقلال خواهی جمهوری ها از شوروی و پدید آمدن کشوری آزاد و مستقل در عرصه بین الملل به نام «جمهوری آذربایجان»
اتحاد مردم آذربایجان علیه اشغال سرزمینشان از سوی ارمنستان و آمادگی برای بازپس گیری این سرزمینها
رشد ملی گرایی آذری با اندیشه سیاسی آذربایجانی بودن(من آذربایجانلیام)، تقویت زبان ملی، تقویت هویت ملی
آگاهی مردم در حفظ استقلال و آزادی

دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد دانشگاه و قفقاز شناس