هادی نیلی: منابع آماری می‌گویند جمعیت شهری ایران تا سال 1389 به بیش از 72درصد می‌رسد.
براساس گزارش پیش‌بینی جمعیت که از سوی مرکز آمار منتشر شده است، جمعیت شهری کشور در سال 75 بیش از 36 میلیون و 800 هزار نفر بود که در سال 89 این میزان با 10 درصد افزایش، به بیش از 53 میلیون و 630 هزار نفر می‌رسد.
افزایش جمعیت شهری به معنای کاهش جمعیت روستایی و در نهایت مهاجرت آنها به حاشیه شهرها است. برآوردهای جمعیتی نشان می‌دهد مناطق روستایی کشور با رشد منفی کمتر از یک درصد مواجه بوده در حالی که جمعیت شهرها در مدت یادشده با رشد بیش از 7/2درصد مواجه بوده است.
در فرهنگ امروزی مردم ایران و حتی مردم جهان می‌توان نشانه‌های فراوانی از تصور ذهنیتی مبنی بر برتری شهر و شهرنشین بر روستا و روستانشین سراغ گرفت. فارغ از اینکه این برتری از کجا شکل گرفته و ریشه‌های تاریخی و سیاسی آن چه بوده، نباید از غلط‌اندازبودن چنین تصوری غافل شد. شهری‌شدن بی‌مهار و مدیریت‌نشده، پیامدها و چالش‌های فرهنگی و اجتماعی در پی دارد که برخی از آنها را امروز در جامعه ایران و خیلی دیگر از جوامع توسعه‌یافته یا در حال توسعه جهان می‌توان دید.
بروز سیاسی شهرنشین‌شدن
شهری‌شدن جامعه ایران البته تبعات سیاسی نیز در پی دارد. ساکنان شهرها که فارغ از فقر یا ثروتمندی آنان، گرایش‌ها و رویکردهای سیاسی‌ای دارند که می‌تواند وجه تمایزی با ساکنان مناطق غیرشهری باشد. بروز چنین تمایزی را از جمله می‌توان در گزارش روزنامه واشنگتن‌پست در اردیبهشت سال جاری خواند که پیش‌بینی کرده بود «طبقه متوسط شهرنشین ایران آماده است تا احمدی‌نژاد را از گردونه انتخابات خارج کند».
هرچند این پیش‌بینی این روزنامه معتبر محقق نشده و اساساً نمی‌توان این یادداشت سیاسی را یک تحلیل علمی و دقیق دانست، اما می‌توان آن را نشانی از تمایز بارز انتخاب سیاسی ایرانیان شهرنشین به شمار آورد.
البته پیش‌بینی این روزنامه به تمامی غلط از آب در نیامد. و اشنگتن‌پست حضور گسترده ایرانیان شهرنشین «که به شکل فزآینده‌ای از دولت کنونی ناراضی هستند» را در انتخابات پیش‌بینی کرده بود. روزنامه واشنگتن‌پست نوشته بود: 70درصد جمعیت ایران در شهر زندگی می‌کنند و شهرنشینان عمدتاً نامزدهایی را حمایت می‌کنند که وعده حقوق گسترده‌تر، آزادی‌های فردی بیشتر و روابط بهتر با دیگر ملت‌ها را می‌دهند.
هشدار سازمان ملل درباره رشد شهرنشینی
تیرماه دو سال پیش سازمان ملل متحد هشدار داده بود که رشد بی‌رویه شهرهای جهان، به ویژه در آفریقا و آسیا، جهان را با احتمال بروز یک فاجعه مواجه کرده است. سازمان ملل می‌گوید سیاستمداران باید نگرش خود را به طور جدی درباره بسط شهرنشینی متحول کنند.
صندوق جمعیت سازمان ملل در گزارش خود آورده بود که تا سال 2008 (سال گذشته میلادی) بیش از نیمی از جمعیت جهان - یعنی سه و نیم میلیارد نفر - شهرنشین می‌شوند که اغلب آنها در کشورهای در حال توسعه خواهند بود.
این گزارش همچنین آورده بود که دولت‌ها به جای جلوگیری از شهرنشینی که چاره ناپذیر است، باید تلاش کنند گسترش شهرها را بهتر برنامه‌ریزی کنند.
صندون سازمان ملل در گزارش خود هشدار داده بود که رشد بی‌رویه شهرها باعث به وجود آمدن محله‌های فقیرنشین می‌شود، محیط زیست را تخریب می‌کند و جوانان را به رفتارهای ضداجتماعی و تندروانه ترغیب می‌کند.
صندوق جمعیت سازمان ملل می‌گوید جمعیت شهری در آفریقا و آسیا تا سی سال دیگر دو برابر خواهد شد.
به این ترتیب جمعیت شهرهای این دو قاره به میزان یک میلیارد و هفتصد میلیون نفر - یعنی بیش از جمعیت چین و آمریکا - افزوده خواهد شد.
هر هفته، یک میلیون شهرنشین در جهان
گزارش صندوق جمعیت سازمان ملل با عنوان «وضعیت جمعیت جهان در سال 2007: آزاد کردن پتانسیل توسعه شهری»، آورده بود: هر هفته شمار مردمی که در شهرهای آفریقا و آسیا زندگی می‌کنند حدود یک میلیون نفر افزایش می‌یابد و تا سال 2030 شمار ساکنان شهری به پنج میلیارد نفر، یا 60درصد جمعیت جهان، خواهد رسید.
سازمان ملل می‌گوید برای این که جهان بتواند این وضعیت را تاب بیاورد، سیاستمداران باید از تلاش برای منصرف کردن مردم از رفتن به شهرها دست بردارند چون امری اجتناب ناپذیر و حتی مفید است.
ثریا احمد عبید، مدیر اجرایی صندوق ملل متحد، در مقابل معتقد است: آنچه که در شهرهای آفریقا و آسیا و دیگر مناطق جهان رخ می‌دهد آینده همه ساکنان کره زمین را شکل خواهد داد و ما به جای مقاومت نشان دادن در برابر شهرنشینی باید به طور هماهنگ در سطح بین‌المللی کمک کنیم تا شهرهای جهان پتانسیل و توان خود برای رشد اقتصادی و حل معضلات اجتماعی را آزاد کنند.
بنا به گزارش سازمان ملل رشد کنونی در زندگی شهری بی‌سابقه بوده است. در حالی که شهرهای بزرگ جهان که جمعیتی بیش از ده میلیون نفر دارند به رشد خود ادامه می‌دهند، بخش بزرگی از رشد جمعیت در شهرهای کوچک با جمعیتی حدود 500 هزار نفر یا کمتر رخ می‌دهد.
صندوق جمعیت سازمان ملل می‌گوید روند رشد شهرنشینی اگر همراه با برنامه‌ریزی نباشد، منجر به ایجاد محله‌های فقیرنشین، تخریب محیط زیست و عصیان جوانان می‌شود.
شهرها بزرگ می‌شوند و حلبی‌آبادها بیشتر
کارشناسان محیط زیست، در این سالهای آغازین قرن بیست‌ویکم هشدار می‌دهند که رشد سریع جمعیت، همگام با بالا رفتن سطح زندگی در کشورهای در حال پیشرفت فشار غیر قابل تحملی بر منابع طبیعی وارد می‌آورد. در همه کشورها این مشکل به چشم می‌خورد.
ویپان پراچو آپموت، استاد دانشگاه پونا هند، می‌گوید آسیا صاحب شهرهایی است که با سرعت رو به رشد هستند اما این رشد سریع با موانعی روبه‌رو شده است.
ویپان می‌گوید: رشد شهرها سریع و بی‌برنامه است، و همین امر به فقر شهری، بیکاری، نابسندگی مسکن و تأسیسات زیربنایی می‌انجامد، و درعین حال با زوال محیط زیست و خطرات بهداشتی روبه‌رو است.
جامعه‌شناسان حوزه شهری هشدار می‌دهند که چالش بزرگ ناشی از افزایش جمعیت که پیش روی کشورهای در حال توسعه قرار دارد، تأمین خدمات اجتماعی و بیمه بهداشت به ویژه برای جمعیت سالمند، و نیز تأمین فرصتهای اشتغال برای جویندگان کار است. افزایش مدیریت‌نشده شهرنشینی، مشکل زاغه‌نشینی را نیز در پی خواهد داشت که در بیشتر کلان‌شهرها به وجود می‌آید. مشکل دیگر تراکم جمعیت است.
الیزابت چاکو، استاد دانشگاه جورج واشنگتن، می‌گوید: هنگامی که شما به رشد جمعیت فکر می‌کنید باید به تراکم آن نیز توجه کنید. مردم بیشتر در شهرها یا در نقاط ساحلی متمرکز شده‌اند. او توضیح می‌دهد که تراکم شهرها در یک جا علاوه بر مشکل تأمین خدمات عمومی، مسائل جرم و جنایت و سهولت شیوع بیماری‌های همه‌گیر را نیز به وجود می‌آورد.
شهرنشینی هول‌هولکی
بررسی تحولات شهرنشینی کشورها نشان می‌دهد که کلان‌شهرهای محدودی بخش عمده‌ای از جمعیت مناطق شهری و امکانات توسعه اقتصادی کشور را به خود جلب و جذب کرده‌اند و چون زیرساخت‌های آماده‌ای وجود نداشته، تبعات اقتصادی‌اجتماعی ناخواستة فراوانی را بر نظام اجتماعی این کشورها تحمیل کرده است. چرا که به نوشته‌گی‌روشه، جامعه‌شناس، در محیط شهر سازمان اجتماعی، نوع احساسات، ذهنیات و نظام معیشت با جوامع پیشین تفاوت اساسی پیدا می‌کند.
در ایران پایتخت به عنوان مادرشهر اصلی بتنهایی بیش از یک چهارم از جمعیت شهرنشین و نزدیک به یک چهارم از واحدهای مسکونی را در خود جای داده است و کلان شهرهای دیگری چون اصفهان، مشهد، تبریز، کرج، شیراز و اهواز به دنبال آن در حال رشد هستند. این 7 شهر، بیش از نیمی از جمعیت شهرنشین کشور را در خود جای داده‌اند.
پرویز پیران، جامعه‌شناس شهری، الگوی شهرنشینی ایران را یک «الگوی شتابان شهرنشینی» می‌داند. شهرنشینی در کشور ما همانند بسیاری از جوامع در حال توسعه با سرعت فوق‌العاده زیادی گسترش یافته است. دلیل این گرایش افراطی به شهر در ایران، این است که شهرنشینی مساوی با برخورداری بیشتر از امکانات و فرصتهای بیشتر و بهتر برای زندگی است.
ناهنجاری‌های اجتماعی در انتظار است
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی با اشاره به افزایش روز‌افزون جمعیت شهرنشینی می‌گوید: رشد جمعیت شهرها وافزایش آمار مهاجرت‌ها از شهر به روستاها، نتیجه غفلت و عدم توجه کامل به روستاهاست.
سیدمهدی صادق توضیح می‌دهد: با شش برابر شدن جمعیت کشور در بازه زمانی 100 ساله سال 1278 تا سال 1378، جمعیت شهرنشین از 20 درصد به 63 درصد افزایش یافته است. همزمان نیز جمعیت روستایی آن از 80 درصد به 37 درصد کاهش یافته است.
نماینده مردم آستانه در مجلس شورای اسلامی با اشاره به افزایش گرایش مردم به شهرنشینی گفت: با ادامه این روند، پیش‌بینی می‌شود تا 30 سال آینده، ضمن افزایش قابل توجه جمعیت، 90 درصد مردم در مناطق شهری و مابقی در مناطق روستایی زندگی کنند.
او معتقد است: آمارها نشان می‌دهد که ما از توجه به روستاها و زندگی آنها غافل شده و زندگی شهری را به دلیل ظواهر، زیبایی و امکانات آن ترجیح داده‌ایم. درنتیجه، نابسامانی در وضعیت زندگی شهرنشینان و روستاییان ایجاد شده و روز به روز درحال گسترش است.
به گفته مهدی صادق، حاشیه نشینی، کارتن خوابی و بروز ناهنجاری‌های اجتماعی، از مواردی هستند که درنتیجه عدم ارائه امکانات مناسب به شهروندان به وجود آمده است. ضمن اینکه مهاجرت روستاییان به شهرها سبب شده است تا تقاضای مردم برای بهره‌مندی از خدمات و امکانات مختلف نظیر، راه، آسفالت، امکانات بهداشتی و فرهنگی از شهرداری‌ها افزایش یابد.
انگیزه‌های شهرنشینی را کم کنید
تب شهرنشینی بویژه از دهه چهل به بعد در ایران آغاز و تا امروز همچنان ادامه دارد. صنایع، دانشگاهها، دیوانسالاری و ارتباطات نوین، بهداشت و پزشکی تخصصی همگی شهری هستند.
برای متوقف‌کردن یا کندکردن چنین روندی، باید ابتدا به انگیزه‌های مهاجرت به شهرها کاست؛ انگیزه‌هایی که بخش عمده و مهمی از آنها با گسترش شبکه‌های ارتباطی و تقویت شهرهای مجازی، جبران می‌شوند.
بنابر گزارش جمعیت سازمان ملل متحد که مردادماه امسال منتشر شده است، قانونگذاران سیاست می‌توانند سرعت پدیده افزایش جمعیت شهرنشینی را با آموزش ویژه در حوزه زنان و دختران با توجه به بهداشت خانواده در خصوص زاد و ولد اخطار دهند.
نوئل وتروالد، رئیس بخش منابع مالی جمعیت سازمان ملل متحد می‌گوید: بیشتر افرادی که در شهرهای در حال توسعه زندگی می‌کنند فقیر هستند و بیشتر جمعیت آنها زیر سن 25 سال قرار دارند، بنابراین تمامی آنها به نیازهای اولیه خود احتیاج دارند و ما مجبور هستیم تا خدمات آموزشی و تربیتی را برای جوانان فراهم کنیم و اگر این اتفاق رخ ندهد شاهد پیدایش موضوعاتی مانند جرم، بی‌سوادی و پیامدهای این چنینی خواهیم بود.
این گزارش با اشاره به این که نباید در پیدایش گسترش شهرنشینی یا شهرسازی عینک بدبینی به چشم زد، می‌افزاید: مردم در این مکان‌ها دسترسی آسان‌تری به خدمات اساسی و اولیه در مقایسه با مناطق روستایی دارند. بیان این حقیقت که در شهرها فقر وجود دارد غیر قابل انکار است، اما در کنار آن راه‌های فرار از فقر نیز قابل کشف است، چرا که هیچ کشوری در دوران صنعتی شدن خود بدون گسترش شهرنشینی و شهرسازی موفقیت‌های معنی‌داری پیدا نکرده است.
نظر شما