مراکز پژوهش و توسعه، کارخانه تولید تکنولوژی نوین نامیده شده اند. در واقع، بازار جهانی تکنولوژیهای نوین در دست این مراکز است. بخش خصوصی در پی بیشینه سازی سود است و هنوز تا دستیابی به وضعیتی که مسؤلیت اجتماعی در بنگاههای خصوصی هم تراز مسؤلیت اقتصادی قرار گیرد، راه درازی در پیش است.
بخش خصوصی دنباله رو بازار است. زمانی وارد فعالیت پرریسک و سرمایه بری چون پژوهش توسعه میشود، که بداند با استفاده از تکنولوژی جدید، میتواند سریعتر از رقیب محصولی تازه و بهتر وارد بازار کند. در واقع، نوآوری تکنولوژیک به اهرم بهبود مزیت رقابتی بنگاه ها تبدیل شده است.
به عکس، دولت به طور متعارف در زمینههایی سرمایهگذاری میکند که به تولید تکنولوژیهایی منجر شود که منافع عمومی را تأمین کند. با کنار رفتن دولت ها از سرمایه گذاری در پژوهش و توسعه، در عرصه تکنولوژیهای نوین، از جمله ICT، در گروه کشورهایی که سهم عمده بازار تکنولوژیهای نوین به آنها تعلق دارد، این نگرانی پدید میآید که بر توسعه فضای مجازی نیز الزاماتی حاکم شود که تحت رهبری نیروهای بازار است.
بازار، دغدغه شئون انسانی ندارد. به عکس اگر مهار نشود، شئون انسانی را زیر پا میگذارد. راه حل چیست؟ آیا اصولأ میتوان مسیر حرکت دو جریان تحول تکنولوژی و تحول بازار را راهبری کرد؟ چگونه میتوان ملاحظات شؤن انسانی را آن گونه که در دو بخش قبلی معرفی شد، بر راهبری جهانی و ملی این دو جریان حاکم ساخت؟
هم اکنون این راهبری در اختیار کدام سازمانها و چه کسانی است؟ حکومتهای ملی در این زمینه چه نقشی دارند؟ مکانیسم های این راهبری کدامند؟ فرض بر این است که این راهبری مهم ترین چالش جامعه بشری است و نیاز بدان انکارناپذیر است.
جامعه اطلاعاتی، مفهومی است که پس از مشاهده آثار عمیق و گسترده ICT بر زندگی بشر توسط صاحب نظران مطرح شد و یونسکو آن را اشاعه داد. به طور کلی سازمان ملل با درک تهدیدها و فرصت های خاصی که فضای مجازی برای توسعه و بهبود کیفیت زندگی مردمان و جوامع جهان دارد، بر آن شد که فرایند توسعه این پدیده را از جریانی خودانگیخته و مهارناپذیر، به فرایندی قابل راهبری و نظارت تبدیل کند. از این رو، در سال 1998، در نشست سران اتحادیه بین المللی مخابرات[1]
که در شهر مینیاپولیس امریکا برگزار شد، پیشنهاد شد برای بحث و گفت و گو پیرامون این موضوع، اجلاس سران جامعه اطلاعاتی [2]
برگزار شود. مرحله اول اجلاس در سال 2003 در ژنو با شرکت سران 175 کشور و حضور بیش از 13 هزار نماینده دولت ها و جامعه مدنی و بخش خصوصی بر گزار شد و مرحله دوم آن در سال 2005 در تونس، با شرکت 174 کشور و 20 هزار شرکت کننده تشکیل شد. در این دو اجلاس، اسنادی به تصویب رسید که بررسی مفاد این اسناد به ویژه دو سندی که در اجلاس ژنو به اتفاق آرا و بدون رأی مخالف و بدون قید شرط توسط سران دولت ها - از جمله ایران - و اعضای شرکت کننده به تصویب رسید، نشان می دهد که روح حاکم بر تدوین این دو سند، حفظ شئون انسانی در فضای سایبر بوده است. در اجلاس ژنو، دو سند با عنوان اعلامیه اصول و برنامه عمل و در تونس دو سند دیگر با نام سند تعهد تونس و برنامه عمل تونس به تصویب رسید.
در سند اعلامیه اصول آمده است که هدف آن است که با بهره گیری از مواهب و فرصت های ICT، جامعه اطلاعاتی ایجاد شود که در آن بتوان توسعه عادلانه، برابر و متوازن و همآهنگی را برای همه افراد و جوامع تضمین کرد. در این معنا، جامعه اطلاعاتی جامعه ای مردمی، فراگیر (دربردارنده همه اقشار و گروه ها) و توسعه گرا تعریف شده که در آن نه تنها هر کسی حق دارد از فرصت های ICT برای بهبود زندگی خود بهره مند شود، بلکه باید بتواند اطلاعات و دانش و دانایی خلق کند؛ به اطلاعات و دانش و دانایی های موجود دسترسی داشته باشد؛ از آن ها در موقع نیاز استفاده کند و دانش و اطلاعات و دانایی خود را آزادانه و بدون محدودیت مبادله کند.
کشورهای امضا کننده اسناد، از جمله ایران، متعهد شده اند که فرایند توسعه جامعه اطلاعاتی را بر پایه منشور سازمان ملل و با رعایت کامل اعلامیه حقوق بشر، راهبری کنند. از این رو، بر حق آزادی بیان و حق جستجو و انتقال اطلاعات و ایده از هر رسانه ای و از هر مرزی و سایر حقوق اساسی از جمله حق توسعه تأکید شده است.
در سند اعلامیه اصول، ICTابزاری مؤثر برای توسعه و بهبود بهره وری و اشتغال و تأمین رفاه و کیفیت زندگی مردم تلقی شده که نه تنها می تواند نابرابری های موجود از جمله شکاف دیجیتال را برطرف کرده و برای حاشیه نشینان و جاماندگان از فرایند توسعه، این تکنولوژی ها را به فرصت های دیجیتال تبدیل کند، بلکه با راهبری درست جامعه اطلاعاتی ادعا می شود که می توان به تحقق اهداف اعلامیه توسعه هزاره[3]
نیز کمک کرد. مهم ترین این اهداف، ریشه کن کردن فقر و گرسنگی و بیسوادی در سطح جهان و توانمندسازی زنان و رفع نابرابری های جنسیتی و کاهش مرگ و میر کودکان و تأمین بهداشت مادران و ریشه کن کردن بیماری های واگیر دار و تضمین توسعه پایدار محیط زیست وگسترش همکاری های منطقه ای و بین المللی و جهانی در زمینه توسعه برای دستیابی به صلح و عدالت و شکوفایی جهانی است.
در این سند، به نقش مهم علم تأکید شده و چنین بیان شده که بسیاری از ستون های پایه جامعه اطلاعاتی، بر پیشرفت های علمی استوار است. هم چنین، توانمندسازی جوانان به عنوان سرمایه انسانی آینده جامعه اطلاعاتی و پیشگامان خلق و جذب ICT، و جلب مشارکت کامل زنان در فرایندهای تصمیم گیری در دستور کار قرار گرفته است.
در سند برنامه عمل، 11 خط عمل معرفی شده که گزیده ای از متن آن به شرح زیراست:
· 1. ICT در خدمت توسعه: همه افراد و جوامع باید بتوانند از مزایای جامعه اطلاعاتی بهره مند شوند.
· 2. ایجاد زیرساخت ICT: زیرساخت پیشرفته و مناسبی با پهنای باند زیاد ساخته شود تا همه، به ویژه جوامع، گروه ها و افرادی که هم اکنون به دلیل عدم دسترسی، از شکاف دیجیتال رنج می برند، بتوانند به این زیرساخت و تکنولوژی ها و کاربردهای آن دسترسی یابند. در مناطق محروم، در دفاتر پست، مدارس و کتابخانه ها، دسترسی مردم به ICT تأمین شود. در ضمن، سیاست هایی تدوین گردد که فضای مناسبی برای حضور و رقابت عادلانه بخش خصوصی فراهم آورد.
· 3. دسترسی به اطلاعات و دانش: بر لزوم تواناسازی همگان جهت دسترسی به دانش و اطلاعات و مبادله آن و کمک به ارتقای دانش جهانی برای توسعه و رفع موانع دسترسی برابر با کمک تکنولوژی های جدید، از جمله نرم افزارهای open sourceکه قابل کپی برداری است، تأکید می شود.
· 4. ظرفیت سازی: برای هر فردی باید فرصت فراهم کرد تا دانش و مهارت های لازم را برای فهم پدیده های مجازی و بهره گیری مناسب از مزایای جامعه اطلاعاتی و اقتصاد دانایی و مشارکت کامل در این جامعه را فرا گیرد. سواد وآموزش همگانی ابتدایی، عامل کلیدی در ایجاد جامعه اطلاعاتی فراگیر است. در ضمن، لازم است برای تشکیل سرمایه انسانی ماهر و متخصص مورد نیاز سازمان ها، اولویت قایل شد. آموزش مهارت های ICT به بزرگسالان؛ استفاده از این تکنولوژی ها برای توسعه منابع انسانی و یادگیری مستمر و بازآموزی معلمان و مربیان و کتابداران؛ ارایه خدمات آموزش از راه دور و درمان از راه دور؛ تقویت زیرساخت پژوهش و توسعه و همکاری های بین المللی در این زمینه و در زمینه انتقال تکنولوژی، سایر مواردی است که شرایط لازم را برای توسعه جامعه اطلاعاتی فراهم می آورند..
· 5. اعتماد سازی و تأمین امنیت لازم برای استفاده از ICT: تقویت فضای اعتماد، ازطریق تأمین امنیت اطلاعات و امنیت شبکه؛ حفظ حریم خصوصی و حقوق مصرف کننده، نیز پیش شرط جامعه اطلاعاتی به شمار می رود و به کاربران اطمینان لازم را می بخشد. باید با جلب همکاری همه ذینفعان، به ویژه متخصصان بین المللی، فرهنگ جهانی امنیت را اشاعه داد و آن را بهبود بخشید. هر چند لازم است دسترسی به ICT برای مقاصدی محدود شود که بازدارنده توسعه است و اجازه نداد این تکنولوژی ها در راه مقاصد جنایی و تروریستی و اهدافی به کار روند که ثبات و امنیت جهانی را به خطر اندازد.
· 6. ایجاد محیطی توانمندساز در همه سطوح: در این ماده که با تفصیل بیشتری بیان شده، عناصر گوناگون فضای مناسب برای توسعه جامعه اطلاعاتی معرفی و مورد تأکید قرار گرفته اند. از جمله، بر ضرورت استفاده از ICT برای بهبود کیفیت حکمرانی و حاکمیت تأکید شده است. در ضمن، حاکمیت قانون همراه با ضرورت تدوین سیاست ها و مقررات حمایت گر و شفاف و پشتیبان رقابت و بدون جانبداری تکنولوژیک و قابل پیش بینی، لازمه ایجاد جامعه اطلاعاتی مردمی و فراگیر تلقی شده است. مداخله دولت صرفأ برای مقاصدی چون تصحیح انحراف های مکانیسم بازار و حمایت از رقابت عادلانه و جذب سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت و گسترش عمومی کاربردها و بیشینه سازی مزایای اجتماعی و اقتصادی ICT و تأمین منافع ملی، مجاز دانسته شده است. در ضمن، بر ایجاد فضای پویا و توانمندساز مناسب بین المللی که از سرمایه گذاری مستقیم خارجی و انتقال تکنولوژی و همکاری بین المللی به ویژه در زمینه مالی و تجارت و باز پرداخت بدهی ها حمایت کند و ضرورت مشارکت کامل و مؤثر کشورهای درحال توسعه در تصمیم گیری جهانی، و بهبود دسترسی ارزان به شبکه های جهانی به عنوان شرایط لازم برای تضمین اثربخشی فعالیت های توسعه جامعه اطلاعاتی در سطح ملی، تأکید شده است. راهبری اینترنت توسط سازمان های بین المللی به صورت شفاف، چند جانبه و دموکراتیک و با مشارکت کامل همه دولت ها و جامعه مدنی و بخش خصوصی و سازمان های بین المللی، ضروری تلقی شده است.
· 7. کاربردهای ICT، سودمند برای همه جنبه های زندگی:. در این بخش به کاربردهای اصلی اشاره شده که عبارتند از دولت الکترونیک؛ تجارت الکترونیک؛ آموزش الکترونیک؛ بهداشت الکترونیک؛ اشتغال الکترونیک؛ محیط الکترونیک؛ کشاورزی الکترونیک؛ علم و دانش الکترونیک. این کاربردها باید در همه سازمان های دولتی و غیر دولتی به شکلی راحت و قابل استفاده و ارزان و متناسب با نیازهای محلی و فرهنگی و با زبان ملی در اختیار مردم قرار گیرند،تا بتوانند با از بین بردن موانع موجود، به توسعه پایدار و تحقق اهداف جامعه اطلاعاتی کمک کنند. در ارائه این خدمات، مقامات و سازمان های استانی و محلی نقشی مهم دارند.
· 8. تنوع فرهنگی، هویتی، و زبانی و محتوای داخلی: تنوع فرهنگی، میراث جامعه بشری است و جامعه اطلاعاتی باید بر پایه آن بنا شود و تنوع فرهنگی و تنوع زبانی، سنت ها و مذاهب گوناگون را پاس بدارد؛ گفت و گوی میان فرهنگ ها و دیالوگ تمدن ها را تقویت کند و بر تولید و پخش و حفظ محتوا به زبان ها و اشکال گوناگون، تأکید ورزد. حفظ میراث فرهنگی، عنصر مهم شکل گیری هویت و خودآگاهی فردی است و پیوند مردم جامعه را با گذشته خویش برقرار می کند. جامعه اطلاعاتی از هر ابزاری از جمله راهکارهای دیجیتال، برای حفظ میراث فرهنگی کشور و انتقال آن به نسل های آینده استفاده کند.
· 9. رسانه ها: بر اصولی چون آزادی مطبوعات؛ آزادی اطلاعات؛ استقلال مطبوعات؛ چندگانگی[4]
و تنوع رسانه ها؛ همراه با استفاده مسؤلانه رسانه ها از اطلاعات؛ با رعایت عالی ترین معیارهای اخلاقی و حرفه ای؛ نقش مهم انواع رسانه های سنتی در جامعه اطلاعاتی و ضرورت تشویق تنوع مالکیت رسانه ها، تأکید شده است.
· 10. ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی: جامعه اطلاعاتی باید به صلح احترام بگذارد و حافظ ارزش هایی چون آزادی، برابری، همبستگی، مدارا، مسؤلیت مشترک و احترام به طبیعت باشد. اخلاق در جامعه اطلاعاتی اهمیت بسیار دارد و این جامعه باید عدالت و حرمت و ارزش وجودی افراد را پاس بدارد و تا حد امکان از خانواده حمایت کند. بازیگران جامعه اطلاعاتی - دولت؛ بخش خصوصی؛ جامعه مدنی و سازمان های بین المللی - به هر طریق ممکن، باید مانع سوء استفاده از ICT در راه نژادپرستی، تبعیض نژادی، بیگانه ستیزی، نداشتن مدارا، برانگیختن نفرت و کودک آزاری شوند و آن را غیرقانونی اعلام کنند.
11. همکاری منطقه ای و بین المللی: جامعه اطلاعاتی در ذات خود، جهانی است. برای ایجاد جامعه اطلاعاتی فراگیر جهانی، شناسایی و به کارگیری مؤثر رهیافت ها و مکانیسم های بین المللی از جمله کمک های مالی و فنی ضروری است. همکاری های منطقه ای نیز نقشی مهم دارند و تشویق می شوند.
................
[1] ITU (International Telecommunications Union)
[2] World Summit of Information Society (WSIS)
[3] The Goals of the Millenium Declaration
[4] pluralism
60
نظر شما