معصومه ستوده - مجید مهران دیپلمات بازنشسته رژیم شاه از جمله افرادی است که کمی پیش از فاطمی وارد وزارت امور خارجه شد و خاطرات زیادی را از وی به یاد دارد . نویسنده "ازکریدورهای وزارت خارجه چه خبر؟" در خاطرات خود نقل می کند که چگونه مصدق در برابر نظرات فاطمی ایستادگی م یکرد در حالیکه برخی بر این باورند مه مصدق هواره در حال اجرای نظرات فاطمی بوده است ....
مهران که در هنگام حضور فاطمی در وزارت اموز خارجه در اداره کشف رمز کار می کرده تصریح دارد که فاطمی در صدد تهیه لیستی از افرادی بود که باید از وزارت خارجه خداحافظی می کردند اما این لیست 85 نفره وقتی به مصدق داده شد مدق گفت فعلا این مساله مسکوت بماند زیرا به تازگی ارتش تصفیه شده و وی هزینه زیادی پرداخت کرده است ...
****************
*شما در زمانی وارد وزارت امور خارجه شدید که مدت کوتاهی بعد دکتر فاطمی به سمت وزارت امور خارجه منصوب شدند چه خاطره ای از ایشان دارید ؟
در مورد دکتر فاطمی من خاطرات زیادی دارم بخشی از این خاطرات در کتاب اینجانب "از کریدورهای وزارت خارجه چه خبر؟ " درج شده است در آن کتاب نوشته شده که ایشان چه زمانی به وزارت امور خارجه منصوب شدند وچگونه در 28 مرداد سال 1332 افرادی از آمریکا پول گرفتند تا شورش کرده و ماشین وی را آتش زدند و هفت ماه به کمک یکی از افسران حزب توده در خانه ای در نزدیکی امام زاده صالح مخفی بود و ریش بلندی گذاشت تا اینکه یک روز از اتاق ، پرده را کنار زد تا ببیند که چه کسی در حیاط خانه است زنی که در حیاط در حال شستن لباس بود وی را دیده و به ساواک اطلاع می دهد و بلافاصله بازداشت شد .
*به نظر شما بدترین صحنه بازداشت فاطمی چه زمانی بود ؟
وی بعد از بازداشت هنگامی که پیاده می شود تا از پله های شهربانی بالا برود ،شعبان بی مخ همان نقطه ای از بدنش را که هنگام مراسم مسعود در ظهیر الدوله گلوله خورده بود را زخمی کرد . سالها بعدوقتی در ژاپن بودم از شعبان جعفری که برای گردش آمده بود ،علت این رویداد را پرسیدم که وی در پاسخ من گفت قصد من تنها کشتن وی بود که در نهایت خواهرش بر روی وی افتاد و مانع کشتن وی شد .
*فاطمی زمانی به وزارت امور خارجه آمد سابقه حضور در وزارتخانه را نداشت چه نوع برخوردی را با کارمندان در پیش گرفت ؟
برای کلیه کارمندان وزارت امورخارجه انتصاب دکتر فاطمی غیر منتظره بود. زیرا اولین کابینه دکتر مصدق ،وزیر امور خارجه باقر کاظمی بود . کاظمی سالها قبل در زمان رضا شاه وزیر شده بود و مدتی سفیر ایران در بغداد ، سوئد،آنکارا ،کابل بود و وزیر راه رضا شاه شده بود .به عبارت بهتر شخصیت سیاسی و دیپلماتیک وی بسیار بالاتر از فاطمی بود . باور کارمندان وزارت امور خارجه این بود که فاطمی نمی تواند با وزارت امور خارجه کار کند .از طرفی مصدق بارها با کاظمی اصطکاک پیدا کرد بنابراین تصمیم گرفت کسی را بیاورد که با روزنامه ها رابطه خوبی داشته باشد و مطیع وی باشد .
*این درست است که بسیاری از اقدامات مصدق در واقع شده بدنبال اصرارهای فاطمی انجام شده است ؟
دکتر مصدق به نصایح دکتر فاطمی گوش نمی کرد به طور مثال در دوران وزارت آقای فاطمی من در اداره رمز وزارت امور خارجه کار می کردم . در آن دوران آقای فاطمی سالی یک بار برای چکاپ به خارج از کشورو سوئد می رفت . به یاد دارم که یک روز من در اداره رمز بودم در آن دوران "عبدالحسین مفتاح "که توسط فاطمی به معاونت وزارت امور خارجه آمده بود به من گفت این رمز را کشف کنید آنگاه به آقای مفتاح این موضوع را منتقل کردم و گفتم که این مطلب دهان به دهان می چرخد و همه من را مقصر می دانند بعد ایشان گفت اشکالی ندارد من در دفتر را می بندم و شما اینجا آن را کشف رمز کنید .
مضمون آن تلگراف این بود که آقای مصدق حال که شما با من مشورت نکردید و باقر کاظمی را به سمت سفیر ایران در پاریس منصوب شده استدعا دارم که به او اجازه حرکت ندهید تا به تهران بیایم و و مدارکی ارائه کنم که کاظمی از پشت به ما خنجر زده و با سید ابوالقاسم کاشانی علیه جنابعالی زد و بند کرده است من گفتم آیا الان مصدق چه جوابی می دهد . مصدق در تلگرافی شلاقی خطاب به فاطمی نوشت جناب "آقای فاطمی اگر شما کسالت دارید این موضوع کنفرانس دیپلماتیک چیست واگر بحمد االه رفع کسالت شده است هر چه زودتر به تهران بازگردید."
من سالها بعد از پسر دکتر مصدق شنیدم که دکتر مصدق آدم باهوشی بود قبل از اینکه فاطمی در این مورد تذکر بدهد خود متوجه شده بود که کاظمی به عنوان وزیر دارایی با کاشانی و سفارت انگلیس قبل از قطع رابطه سیاسی همچنان رابطه دارد و مذاکرات هئیت دولت را به انگلیسی ها اطلاع می دهد همچنانکه یک بار دکتر مصدق گفت تا کاظمی آنجا باشد من در جلسه هیئت دولت نمی آیم که در نهایت تصمیم گرفته شد که وی را به عنوان سفیر به پاریس بفرستند . این تلگراف همزمان با تصمیم مصدق می شود در آن دوران تصمیم گرفته می شود که دو نفر را تبعید کنند یکی شمس الدین امیر اعلایی بود که به بروکسل فرستاده شد تا کمتر شلوغ کند و دیگری کاظمی بود که به پاریس فرستاده شد .
*به عنوان یک وزارت امورخارجه ای اقدامات فاطمی را چگونه ارزیابی می کنید ؟
یکی از کسانی که می خواست به وزارت امور خارجه خدمت کند دکتر فاطمی بود . روز اول همه ما را ازمعاونین تا مدیران کل و تمام کارمندان را احضار کرد و همه را سر پا نگهداشت . همه افراد را در سالن اجتماعات جمع کرد و با عصا خطاب به افراد اشاره و تصریح کرد که همه برای من یکسان هستید اگر خدمت کنید پاداش می گیرید و اگر خدای ناکرده کم کاری کنید من شما را بیرون کرده و منتظر خدمت خواهید شد .
چون از امروز سیاست دیگری در وزارت امور خارجه اعمال می شود . من از آقای عبداله انتظام شنیدم که آقای مصدق به ایشان پیشنهاد سفارت در دهلی می کند که توسط ایشان رد می شود . بعد از انتصاب دکتر فاطمی به وزارت امور خارجه به دیدار او می رود و فاطمی خطاب به انتظام می گوید که من می خواهم وزارت امورخارجه را تصفیه کنم .یک کمیسیون به ریاست شما به نام کمیسیون تصفیه کارمندان وزارت خارجه تشکیل می دهم شما تمام پرونده ها را با حضور افرادی که خودتان انتخاب می کنید مورد بررسی قرار دهید .
انتظام روایت کرد که دیدم چه شری در حال رخ دادن است از سویی این امکان وجود نداشت که این پیشنهاد را رد کنم از سویی پیشنهاد سفارت را رد کردم و اگر این پیشنهاد هم را رد می کردم ، مصدق به من مشکوک می شود که با انگلیسی ها رابطه دارم بنابراین قبول کردم در این کمیسیون آقایان میر فخرایی ، محمد گودرزی ،همایون سمیعی و ..بودند روز اول که این کمیسیون تشکیل شد به فاطمی گفتم من پیشنهاد سفارت را رد کردم اما اعضای این کمیسیون جوان هستند گر ما بخواهیم این افراد را بیرون کنیم این اخبار به گوش افراد می رسد شما که از وزارت خارجه بروید پدر اعضای کمیسیون را وزارت خارجه ای ها در میاورند . قول می دهید که مطالب این کمیسیون سری باقی بماند . فاطمی در این مورد قول مساعد می دهد که مذاکرات سری باقی بماند و ناگهان افراد با حکم انتظار خدمت مواجه می شوند . این کمیسیون بعداز چهار ماه کارکردن 85 نفر از عناصر فاسد را که مشکل مالی و اخلاقی داشتند معرفی کرد اما وقتی که فاطمی این لیست را به مصدق می دهد وی به فاطمی می گوید فعلا باید دست نگهداشت زیرا من ارتش را که تصفیه کردم کلی دشمن پیدا کردم فعلا نباید این اقدام را انجام داد .
*چرا مصدق مانع انجام این اصلاحات شد ؟
مصدق فهمیده بود که با وجود مخالفت های شاه اگر بیشتر دشمن بتراشد وضعیت خود را متزلزل میکند بنابراین اصلاحاتی را در وزارت خارجه انجام نداد . اما فاطمی در سخنان خود به این کمیسیون گفت حتی اگر رحمت مصطفوی و دکتر کاویانی که توسط من به وزارت امور خارجه آورده شده اند نیز فاسد هستند با من رودربایستی نکنید .
*ایشان در وزارت خارجه نیروهای خودشان را وارد کردند؟
انصافا به جز این دو نفر هیچ کس را وارد ساختاردیپلماسی نکرد . من با توجه به شناختی که از ایشان دارم می دانم که تمام هدف ایشان خدمت بود و در ایشان نادرستی وجود نداشت . هرچند به واسطه دوستی که با اعضای حزب توده داشت بارها مورد انتقاد مصدق قرار گرفته بود . حتی روز 28 مرداد بارها از مصدق خواسته بود که در اسلحه خانه را بازکرده و اسلحه ها را به حزب توده بدهد که با توجه به مخالفت مصدق می گوید که این پیرمرد همه ما را به کشتن می دهد .
*بسیاری براین باورند که دکتر فاطمی بسیار تند رفتار کرد از جمله اقدماتی که در فاصله 25 تا 27 مرداد انجام داد شما نیز این مساله را تایید می کنید یا اینکه نظری خلاف این دارید ؟
سفیر ما به نام مظفر اعلم در سال1332 تازه وارد بغداد شده بود و هنوز هم نامه های خود را به رئیس جمهور عراق نداده بود شنیده بود که شاه وارد بغداد می شود زیرا شاه ازکلار دشت وارد رامسر شده و توسط سروان خاتم و ثریا به بغداد می رود سفیر از فاطمی سوال می کند که آیا با شاه تماس بگیرم یا نگیرم . من خط فاطمی را به یاد دارم که اول نوشته بود با شاهی که از مملکت گریخته چه تماسی باید گرفت و بعد روی شاه را دو تا خط کشید نوشت کسی که ...و همین بهانه ای شد برای آزموده که بگوید که ایشان شاه مملکت را قبول ندارد .بعد از این دستور فاطمی شنیده بود عراق زیر بار اخراج شاه نمی رود ومیگوید که ما عرب ها مهمان نواز هستیم .در رم نظام خواجه نوری وزیر مختار و اعضای سفارت به استقبال شاه نمی روند و حتی اتومبیل ثریا که در حیاط سفارت بود را تحویل وی نمی دهند زیرا سفیر ما معتقد بود اگر این کار را بکند پدرش را فاطمی در می آورد .
*به روز 28 مرداد اشاره کردید آن روز را به عنوان یک شاهد زنده چگونه ارزیابی می کنید ؟
در روز 28 مرداد واقعا کودتا شد گرچه اردشیر زادهدی و حکومت اصرار دارند که آن را جنبش ملی بنامند . غلامحسین صدیقی روایتی را از 28 مرداد دارد و می گوید صبح روز 28 مرداد به وزارت کشوررفتم و مرتب اخباری میرسید که شهر شلوغ است با این وجود من خدمت آقای مصدق رسیدم تا گزارشی را بدهم . با هزاران زحمت به نزدیکی پاستور رسیدم و پیاده به طرف خانه مصدق رفتم از یکی از پنجره ها حشمت الدوله والاتبار که نابرادری مصدق بود خطاب به من گفت اقای وزیر کشور به نخست وزیر بگویید اعلامیه بدهد که ما علیه شاه نیستیم .
من در تصدیق سخنان ایشان گفتم معلوم است که ما علیه شاه نیستیم . من در اتاق مصدق دیدم که دکتر شایگان، مهندس حسیبی ،مهندس زیرک زاده،رضوی و فاطمی نشسته است همان موقع تلفن زد و ما متوجه شدیم که سرتیپ ریاحی زنگ زده است و گفته اند که وضعیت خوب نیست و سرهنگ فولادوند را می فرستم تا وضعیت را برای شما توجیه کند . همان روز دکتر صدیقی نوشته است شما برای آقای سرتیپ شاهنده حکم صادر کنید که رئیس شهربانی بشود هنوز مرکب ان خشک نشده بود که گفتند سرهنگ محمد دفتری رئیس شهربانی شود من بعدها متوجه شدم که این فرد از عوامل شاه در روز کودتای بیست و هشت مرداد بوده و مصدق را اغفال کردند .
*دیدار هندرسون با مصدق در چه راستایی صورت گرفت ؟
روز بیست و هفت مرداد هندرسون از بیروت به ایران می آید و از مصدق وقت ملاقات می خواهدو با حضور مستشار الهیار صالح این ملاقات انجام شد اگر واقعا ایشان نخست وزیر نبود چرا این دیدار صورت گرفت زیرا حکم جعلی نخست وزیری را نصیری به مصدق داده بود . اگر ایشان معزول بود چرا این دیدار صورت گرفت این دیدار نشان داد که دولت امریکا هنوز مصدق را نخست وزیر می دانست اما می خواستند وادارش کنند که استعفا بدهد . اما مصدق محکم ایستاد و با صراحت می گفت که من با شما جنگی ندارم و ایشان فکر می کند که من می خواهم وی را برکنار کنم . اگر مجلس را بستم مهمترین دلیل آن این بود که دیگر اکثریت دست من نبود و ممکن بود رای اعتماد به من ندهند .
*چرامصدق روز کودتا نخست وزیری را ترک کرد ؟
آقای صدیقی در روایت خود آورده است که صدای توپ و تانک زیاد بود . از طرف دیگر طرفداران شاه یک تانک را اشغال کرده بودندو به طرف خانه نخست وزیر می آمدند .نظامیان بازنشسته که از مصدق دل خونی داشتند می توانستند شهر را به آشوب بکشند . ما مرتب به ایشان اصرار می کردیم که شما اینجا کاری نمی توانید بکنید از اینجا برویم که مورد موافقت مصدق قرار نگرفت . سرهنگ ممتاز به ایشان می گوید من تا آخرین قطه خونم از شما دفاع می کنم که همان لحظه مصد ق از ابراز وفادرای ایشان تشکر میکند و او را می بوسد .
مصدق تا زمانی که گلوله توپی به دفتر خورد حاضر نبود که نخست وزیری را ترک کند اما همان لحظه دریافت که اصلا شوخی ندارند و قصد جان مصدق را کرده اند . حتی مهندس رضوی درخواست می کند که مصدق اعلامیه بدهد که ما با کسی جنگ نداریم و پرچم سفید هم بالای خانه مصدق آویزان می کنند .
اما این مساله مورد موافقت طرفداران شاه قرار نگرفت تا اینکه تمام افراد حاضر در اتاق وارد حیاط شده و از نردبانی که در حیاط بود بالارفتند و روی سقف خانه همسایه می روند و در نهایت به خانه مادر سیف الله معظمی وزیر پست میروند که همانجا مصدق متوجه می شود که این خانه را خود ساخته و می گوید: من این خانه را ساختم و بعد و به این خانم به قیمت 15 هزار تومان فروختم وحالا باید اینجا پناهنده شوم .
آنجا مصدق متوجه آتشی می شود که از خانه اش به هوا برخاسته است و با لحنی آرام می گوید من الان نگران زنی(ضیا السطنه ) هستم که سجاده خود را پیدا نمی کند تا فریضه نماز را به جا آورد وگر نه خانه من فدای سر ملت ایران شود . همان زمان کارآگاهان وارد می شوند و از حضور مصدق متعجب می شوند که در نهایت مصدق را به فرمانداری نظامی در شهربانی می برد آنجا سرلشگر باتمانقلیچ بازوی مصدق ر ا می گیرد و زمان یک فردی به ایشان توهین می کند به او می گوید "خفه شو " . به عبارت بهتر تلاش می کردند تا ظاهر امر را رعایت کنند اما معلوم شد که با زاهدی در باشگاه افسران جلسه داشته است و ستاد نخست وزیری تشکیل داده بود .
فاصله باشگاه افسران که ساختمان شماره 7 وزارت خارجه بود و آقای دکتر ولایتی آنجا را خرید و دوباره به وزارت خارجه افزود . با شهربانی 500 متر است مصدق را به باشگاه افسران می اورند و آقای زاهدی با لباس نظامی و بدون کروات به مصدق سلام می کند و می گوید من خیلی متاسفم که شما را به این روز می بینم و بعد همان شب همه را به تیپ زرهی در چهاراه قصر می برند.
*سخن آخر؟
به نظر من اتقاقات آن روز یک کودتا بود که در آن هیچ شکی وجود ندارد من عقیده دارم به نظر من مصدق را ا آمریکایی ها و انگلیسی ها از جا کندند چون می خواستند کنسرسیوم تشکیل دهندو نفت ایران را تقسیم کنند به کمک دکتر امینی رایزنی های گسترده ای را انجام دادند و به جای یک شرکت 8 تا شرکت خارجی طرف قرار داد قرار گرفتند .
/6262
نظر شما